Ishchi kuchini takror hosil qilish va uning o`ziga xos xususiyatlari

13. Tovar va pul bozorlarining o’zaro bog’liqligi tahlili
IS-LM modeli o‘zida tovar va pul bozorlarining o‘zaro birgalikdagi muvozanatini aks ettiradi. U keynscha turdagi model bo‘lib (demandside), iqtisodiyotni qisqa muddatda o‘rganadi va zamonaviy yalpi talab nazariyasining asosi bo‘lib xizmat qiladi. IS-LM modeli: 1) tovar va pullar bozorlarining o‘zaro bog‘liqligini ko‘rish; 2) birgalikdagi muvozanat holatida va har bir alohida bozorda ularning muvozanatiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 3) ushbu bozorlarda muvozanat o‘zgarishining iqtisodiyotga ta’sirini ko‘rish; 4) fiskal va pul-kredit siyosatlari samaradorligi tahlilini amalga oshirish; 5) yalpi talabga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash; 6) davriy tebranishning har bir fazasida barqarorlashtirish siyosatining turli xil yo‘llarini tahlil etish imkonini beradi. IS-LM modeli oddiy keynscha modelning barcha shartlarini saqlab qoladi: 1) narxlar darajasi o‘zgarmas, ya’ni (R=const) va u ekzogen kattalik hisoblanadi, shuning uchun barcha o‘zgaruvchilarning nominal va real qiymatlari o‘zaro mos keladi; 2) yalpi taklif absolyut elastik (ishlab chiqarish hajmi) va har qanday hajmdagi yalpi talabni qanoatlantira oladi; 3) daromad (Y), iste’mol (C), investitsiyalar (I), sof eksport (Xn) endogen o‘zgaruvchilar hisoblanadi va model ichkarisida aniqlanadi; 4) davlat xarajatlari (G), pul taklifi (M), soliq stavkasi (t) ekzogen o‘zgaruvchilar hisoblanadi va modeldan tashqarida shakllanadi (tashqaridan kiritiladi). 5) YaIM=SIM=MD, chunki soliqlarni faqat uy xo‘jaliklari to‘laydilar va biznesga egri soliqlar mavjud emas. Ammo bunda aytish kerakki, faqat foiz stavkasining o‘zgarmasligi (doimiyligi) sharti bundan istisno, agar «keyns-xochi»da foiz stavkasi R=const va ekzogen ko‘rsatkich bo‘lgan bo‘lsa, IS-LM modelida u endi endogen ko‘rsatkich hisoblanadi va model ichida shakllanadi; uning darajasi pul bozoridagi vaziyat (muvozanat)ga qarab o‘zgaradi va aniqlanadi, rejalashtirilgan avtonom xarajatlar foiz stavkasiga bog‘liq bo‘ladi.
14. iqtisodiyotda IS-LM modeli va uningmohiyati
IS egri chizig‘ini hosil qilishda: 1) yalpi xarajatlar modeli («keynsxochi» modeli; 2) avtonom rejalashtirilgan xarajatlarning foiz stavkasiga funksional bog‘langanligi asos bo‘lib xizmat qiladi. Investitsiyalarga xarajatlar miqdori va foiz stavkasi o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud bo‘lib, foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, firmalarning investitsiyalarni amalga oshirishlariga xohishlari shunchalik kam bo‘ladi. Investitsiyalar funksiyasini quyidagicha yozish mumkin: I = I (R) yoki, agarda bog‘liqlik chiziqli bo‘lsa: I = I – dR bunda, I – avtonom investitsiyalar, R – foiz stavkasi, d – investitsiya xarajatlarini foiz stavkasiga nisbatan sezuvchanligini va foiz stavkasi bir birlikka o‘zgarganida investitsiyalarga xarajatlar miqdori qanchalik o‘zgarishini aks ettiruvchi koeffitsientdir. Koeffitsient d > 0, formulada uning oldida "manfiy" ishora turganligi sababli, egri chiziq pastga qiya bo‘lib qaragan. Investitsiyalarga yalpi talab egri chizig‘i investitsiyalarga bo‘lgan talab miqdorining foiz stavkasiga teskari proporsional bog‘liqikda ekanligini aks ettiradi. Pul bozoridagi muvozanatni LM egri chizig‘i (liquidity preference - money supply) belgilab beradi va u pulga bo‘lgan talab taklifga teng bo‘lgandagi Y va R ning barcha mumkin bo‘lgan nisbatlarini ko‘rsatib beradi. Pul deganda odatda M1 pul agregati tushuniladi, u o‘z ichiga naqd pullar va joriy hisoblardagi mablag‘lar (demand deposits –hisobdagi cheklar)ni oladi, ularni esa istagan vaqtda naqd pullarga aylantirish mumkinligi bizga ma’lum. LM egri chizig‘ini hosil qilinishi asosida keynscha likvidlilikni afzal ko‘rish nazariyasi yotadi, u qanday qilib real pul mablag‘lari zahiralari (real money balances)ning talab va taklifi nisbati foiz stavkasini belgilab berishini tushuntirib beradi. Real pul mablag‘lari zahiralari narxlar darajasi o‘zgarishini hisobga olib to‘g‘rilangan (korrektirovka qilingan) nominal zahira bo‘lib, u M/Rga teng bo‘ladi. Likvidlilikni afzal ko‘rish nazariyasiga muvofiq real pul mablag‘larining taklifi (M/R)S o‘zgarmas bo‘lib, u naqd pullar - C miqdori va zahiralar R, ya’ni pul bazasi (N - high powered money; N = C + R)ni nazorat qiluvchi organ – MB tomonidan belgilanadi. Pul taklifi ekzogen kattalik bo‘lib va u foiz stavkasiga bog‘liq bo‘lmaganligi uchun grafikda vertikal chiziq ko‘rinishida tasvirlangan.