Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish

taraqqiyoti

ISHLAB CHIQARISH

Infrastruktura

Ishchi kuchi

Ishchi kuchi

Infrastruktura

Iste'mol

Boshqa omillar

Xom ashyo

Yoqilg`i-energetika


3-chizma. Ishlab chiqarishni joylashtirishga ta'sir etuvchi asosiy omillar


1-jadval
Sanoat mahsulotlarining ayrim turlarini ishlab chiqarishga ta'sir etuvchi omillar

Mahsulotlar va tarmoqlar	Xom ashyo	Yoqilg`i ener getika	Ishchi kuchi	Suv	Trans-port	Ekologiya	Iqtisodiy geografik o`rin	Iste'mol
Alyuminiy	+	++
Misni tozalash		++
Cho`yan	+	++
Temir qotishmalari	+	++		+
Po`lat	+	+
Kaliy o`g`iti	++					+
Fosfor o`g`iti	+					+		+
Azot o`g`iti	+					+		++
Sintetik tola		++				+
Qishloq xo`jalik mashinalari								++
Radio, priborsozlik, aniq mashinasozlik			+				++
Sellyuloza-qog`oz sanoati	+			+	+			+
Sement	+					+		+
Paxta tolasi	++				+
To`qimachilik sanoati	+		+		+
Paxta yog`i	++
Go`sht	+					+		+
Sut	+							+

Izoh: ++ hal qiluvchi ta'sir

+ kuchli ta'sir
Xom ashyoga asoslangan sanoat va qishloq xo`jaligi tarmoqlarining geografiyasi eng avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va tabiiy resurslar joylanishi bilan bog`liq. Chunonchi, qishloq xo`jalik ekinlarini hududiy tashkil etishda suv, iqlim va tuproq sharoitlari katta ahamiyatga ega. Ular, ya'ni namlik, harorat va tuproq agroiqlimiy resurslarni tashkil etadi.
Xom ashyo omiliga asoslanib ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhit tozaligini saqlash muammolarini hisobga olgan holda hal etish maqsadga muvofiqdir. Natijada, tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya va ekologiyaga oid bilimlar o`zaro muvofiqlashtiriladi.
Yoqilg`i issiqlik elektr stansiyalari, qora metallurgiya sanoatining dastlabki-cho`yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy rol' o`ynaydi. Ammo uning ta'siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektrostansiyalari yoki metallurgiya zavodlari iste'mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday hol neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik elektr stansiyalarini qurishga taalluqli (yoqilg`ining quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma'qulroq) bo`ladi.
Biroq qora metallurgiya (cho`yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil emas. Ma'lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu degan so`z ulardan deyarli shuncha miqdorda cho`yan olinadi. Ammo bu "o`rtacha" raqam hamma joyda ham bir xil emas-ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Qo`shqonor yoki Qoraqalpog`iston Respublikasidagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko`rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo`lmaydi, sababi, unda kerakli mineraldan ko`ra foydasiz jinslar ko`proq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi kerak. Boyitilgandan so`ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi nihoyatda past) miqdori bir necha barobar ko`payadi. Lekin bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo`lmaydi. Shu sababdan, metallurgiya korxonalari ko`proq xom ashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi.
Yer yuzida "boy" konlar ham yo`q emas. Jumladan, Kursk magnit anomaliyasi (Rossiya) doirasiga kiruvchi Belgorod yaqinidagi konlarda temirning rudadagi ulushi 60-65 foizgacha yetadi. Binobarin, bundan qazib olingan xom ashyo to`g`ridan-to`g`ri, boyitilmasdan domna pechlarida eritilishi mumkin. Shunday ekan, ularni tashib borish uchun transport xarajatlari va pirovard natijada eritilgan cho`yanning tannarxi uncha yuqori bo`lmaydi. Bu esa korxonalarni yoqilg`i (kokslanuvchi ko`mir) rayonida yoki unga yaqin joylarda qurishni taqozo etadi. Qozog`iston Respublikasidagi Qaraganda to`liq siklli metallurgiya kombinati bevosita ko`mir havzasi rayonida joylashtirilgan, Lipetsk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa xom ashyo, ya'ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan.
Ba'zan metallurgiya zavodlari xom ashyo va yoqilg`i rayonlari o`rtasida joylashtirilgan, chunki mazkur sanoat tarmog`i uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo`lib Cherepovesk metallurgiya kombinati (Rossiya Federatsiasi) xizmat qiladi. U Pechora kokslanuvchi ko`mir havzasi bilan Kola yarim oroli temir rudasi konlarining taxminan o`rtasida qurilgan. Ammo korxona aniq ikki oraliq masofada emas, u biroz g`arbga "tortilgan", sababi Sankt-Peterburgning yirik mashinasozlik sanoatini po`lat va prokatga bo`lgan extiyojini qondirishdir. Korxona yaqinida katta suv ombori ham bor.
Shuningdek, ko`mir va temir rudasini bir-biri bilan hududiy (mayatniksimon) almashuvi asosida har ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada o`tgan asrning 30-yillarida amalga oshirilgan Ural-Kuznesk kombinati (UKK)-ni ko`rsatish o`rinli. Ushbu dastur hududiy ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko`rinishi bo`lib, uni hayotga tatbiq etishda ham xom ashyo rayonida - Janubiy Ural temir rudasi konlari asosida (eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg`i rayoni - Kuznesk toshko`mir havzasida, ya'ni Novokuzneskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi.
Ma'lumki, Donesk-Dnepr bo`yi rayoni Ukraina davlatining asosiy yoqilg`i va qora metallurgiya bazasi hisoblanadi. U ilgari dunyoga dongi ketgan Uralni allaqachon orqada qoldirib, o`tgan asrning oxirgi choragida kapitalistik asosda gurkirab rivojlangan, o`sha paytlarda Janubiy sanoat rayoni deb atalgan o`lkadir. Hozirgi davrda bu yerda qora metallurgiyaning ikkita ixtisoslashgan rayoni shakllangan bo`lib, ular bir-birlari bilan xom ashyo va yoqilg`i almashuvi negizida ishlaydilar. Bu ham bo`lsa Donbass va Dnepr bo`yidagi bir guruh korxonalar uyushmasidir. Donbassda kokslanuvchi ko`mir, Dnepr bo`yida temir rudasi (Krivoy Rog havzasi) bor. Mazkur mintaqada uchinchi, lekin oldingilarga qaraganda kichikroq metallurgiya rayoni, aniqrog`i markazi ham mavjud. Bu yerda Mariupoldagi korxonalar birikmasi nazarda tutilmokda. U Donbass ko`miri va Kerch yarim orolidagi Qamishburun temir rudasi negizida ishlaydi.