Ishlab chiqarishda boshqaruv

Bozor iqtisodiyoti deganda iqtisodiy faoliyatda erkinlikka, xo’jalik yuritishda oqilonalik tamoyillariga asoslangan demokratik iqtisodiyot tushuniladi. Bozor iqtisodiyotiga erkinlik xos bo’lib, uni mulkchilik shakli ta’minlaydi. Bunady iqtisodiyotda xususiy mulk, jamoa mulki va davlat mulki mavjud bo’lib, u yoki bu mulkning yakka xokimligi bo’lmaydi. Barcha mulklar teng, ular cheklanmagan holda rivojlanadi. Mulkchilikning asosini xususiy mulk tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti qachonki, insonlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlari bilan uzviy boglangandangina, fuqorolar manfaatlari ijtimoiy qonunlar bilan himoyalangandagina, har bir kishining siyosiy, iqtisodiy va madaniy erkinligi, ijodkorligi ta’minlangandagina ruyobga chiqadi. Zero, bozor munosabatlari ijodkor, uddaburon, ma’rifatli insonlarning ijodiy qobiliyati, ishbilarmonlik va tadbirkorligini yuzaga chiqarish asnosida xalq moddiy va ma’naviy farovonligini ta’minlashning birdan-bir yo’lidir. Bozor iqtisodiyoti afzalliklari jahon iqtisodiyoti rivojlanishining tamoyillarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Masalan, ikkinchi jahon urushida to’la vayron bo’lgan, nihoyatda katta moddiy va ma’naviy talofatga uchragan Yaponiya bozor iqtisodiyotiga o’tishi tufayli deyarli bir avlod hayoti davomida o’zini tiklabgina qolmay, eng yuqori rivojlangan mamlakatlardan qatoridan o’rin oldi. Janubiy Koreya o’tgan chorak asr davomida nihoyatda taraqqiy etdi, “Osiyo yo’lbarsi” degan nom oldi.

Bozor iqtisodiyoti umuman olganda qandaydir mutloq jumboq va yangilik emas, u insoniyatga ming yillar davomida xizmat qilib kelmoqda. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti Sharq mamlakatlari, jumladan, O’zbekistonda qadimdan ma’lum.

Tadbirkorlik tuzilmalarini tashkil etish turlarining rang-barangligi turli mansab va lavozimlarni egallab turgan tashkilot a’zolari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning har xil turlarini o’rnatilish zaruratini keltirib chiqaradi. Tashkilot ichki munosabatlari turlari uning tashkiliy tarkibi turi bilan bir xildir. U quyidagi variantlarni o’z ichiga oladi.

• chiziqli munosabatlar;

• funktsional munosabatlar;

• boshqaruv apparati munosabatlari;

• shaxslararo norasmiy munosabatlar.

Chiziqli munosabatlar - bu rahbar va uning qo’l ostidagilari o’rtasidagi munosabatlar. Masalan, tsex boshlig’i va usta; bosh buxgalter va moddiy boyliklarni hisobga olish bo’yicha buxgalter o’rtasidagi munosabatlar. O’sib borayotgan korxonada bo’ysinishning chiziqli munosabatlari, endi, jamoa tusida bo’lishi mumkin, bunda, bir darajadagi bir qancha bo’lim ancha yuqoriroq boshqaruv darajasidagi bo’limga bo’ysinadi. Masalan, brigadirlar tsex boshlig’iga bo’ysinadi; bosh muxandisning o’z qo’l ostida bir necha tsex boshlig’i bor.

Funktsional munosabatlar - bu tashkilot doirasida u yoki bu vazifani bajarishga vakolatli bo’lgan mutaxassisning boshqa a’zolar bilan munosabatidir. Odatda bunday ishlab chiqarish missiyasi tavsiya shaklida bo’ladi. Masalan, kadrlar bo’limi boshlig’i xodimlarni ishga qabul qilish, ukitish va ijtimoiy jihatdan ta’minlash masalalarida tsex boshlig’i bilan funktsional munosabatlar bo’ladi. Buxgalter - pul bilan ta’minlash, sotish, reklama masalalari va boshqa masalalar bo’yicha sotish bo’limi boshlig’i bilan funktsional munosabatlarda bo’lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda funktsional rahbarning o’zi ham o’z chiziqli tashkiloti doirasida chiziqli munosabatda bo’ladi (masalan, kadrlar bo’limi boshlig’i o’z bo’limi xodimlariga nisbatan chiziqli munosabatda bo’ladi). Funktsional munosabatlarning boshqa turiga lateral deb nomlangan munosabatlar ham kiradi. U inglizcha "Lateran" so’zidan olingan bo’lib, "yon tomondagi" degan ma’noni bildiradi. Lateral munosabatlar funktsional munosabatlarning bir turi hisoblanadi. Ular ikki toifada bo’lishi mumkin: kollegnal - bitta bo’lim xodimlari o’rtasidagi (Hamkasblar o’rtasidagi) munosabatlar; parallel - bu tashkilotda bir xil mavqega ega bo’lgan, lyokin turli bo’limlar va bo’linmalarda ishlayotgan xizmatchilar (xodimlar) o’rtasida axborot, g’oyalar, fikrlarni ayirboshlash zarurati bilan vujudga keladigan munosabatlardir. Bunga bir necha bo’lim (xizmatlar) rahbarlari o’rtasidagi munosabatlar yorqin misol bo’lib xizmat qiladi. Yana bir misol sifatida bitta kasbdagi, lyokin vaziyat taqazosi bilan turli bo’linmalarda ishlayotgan mutaxassislar o’rtasidagi ish bo’yicha munosabatlar yoki ular xodimlari o’rtasida axborot ayriboshlash munosabatlarini keltirish mumkin. Bu munosabatlarning maqsadi axborotlarni optimallashtirishdan iboratdir. Biroq, shuni aytish kerakki, parallel munosabatlar har doim ham benuqson va o’zaro manfaatli bo’lavermaydi. Ular doirasida ziddiyatli vaziyatlarning vujudga kelish hollari kam emas (masalan, sirli axborotning oshkor bo’lishi, xokimiyat raqobati).

Boshqaruv apparati munosabatlari. Munosabatlarning bu turi u yoki bu kishilarning huquq va vakolatlarini ifodalaganda ro’y beradi. Bunda, lavozim majburiyatlari tavsiyalar, maslahatlar berishdan iborat bo’ladi.

Masalan, korxonada yangi xodimlarni ishga qabul qilish masalalari bilan shug’ullanadigan maxsus guruh tuzilishi mumkin. Bunga, xodimlar bo’limi vakili, bo’sh joylar mavjud bo’lgan bo’limlarning rahbarlari yoki rahbar o’rinbosarlari kiradi. Bunda, guruh lavozimga nomzod bilan suxbatlashish, test sinovidan o’tkazishni amalga oshiradi va shundan keyin, mazkur kishini ishga qabul qilish (yoki rad javob berish) haqida xulosa tavsiyanoma beradi.

Munosabatlarning to’rtinchi turi shaxslararo munosabatlardir. Bunday munosabatlar - jamoa xodimlari o’rtasida boshqarib bo’lmaydigan ravishda - tashkilotda qabul qilingan qoidalar, qo’rsatmalar, insonlarning xizmat makomidan qat’iy nazar vujudga keladi. Bunday munosabatlar o’zaro xo’sh ko’rish va xo’sh ko’rmaslik, yangilik, do’stlik, xurmat va buning aksiga asoslanishi mumkin.

Bo’limda norasmiy peshqadam, muhim mansabga ega bo’lmagan, lyokin, shunday xarakter belgilariga ega bo’lgan inson bo’lishi mumkinki, bu belgilar boshqa insonlarni uning fikrini tinglashga yoki uning qarorlariga bo’ysunishga majbur etadi.

Har qanday, hatto eng kichik korxonada ham rasmiy tuzilma bilan birga norasmiy tuzilma paydo bo’ladi va rivojlanadi. Bunda, turli shaxslararo munosabatlarning chirmashib ketishi ro’y beradi.Norasmiy aloqalarning yig’indiisi jamoadagi mikroiqlimni belgilaydiki, bu ko’p jihatdan mehnat samaradorligiga ta’sir qo’rsatadi. Agar mikroiqlim ijobiy, do’stona bo’lsa, demak, bo’lim ham katta samara bilan ishlaydi, aksincha bo’lsa, uning ish qobiliyati keskin pasayadi. Jamoa ichida shaxslararo munosabatlar muammosi bilan, ko’pincha kichik korxona rahbarining o’zi shug’ullanishga to’g’ri keladi.

Bozor iqtisodiyeti sharoitida O’zbekistonda davlatni boshqarish tamoyillari:

Bozor iqtisodiyoti sharoitida O’zbekiston siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy

mustaqillikka erishishning asosiy tamoyillari Respublika Prezidentining Oliy

Majlisning birinchi majlisidagi ma'ruzasida o’z aksini topgan.

Respublikada siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy mustaqillikka erishishning asosiy

tamoyillari:

1. Demokratiya tamoyili

• 
  insonning o'z hohish irodasini erkin bildirish hamda uni amalga oshirishi;
  
• 
  o'zchilikni ko'pchilikka bo'ysinishi;
  
• 
  barcha fuqarolarning teng huquqliligi;
  
• 
  davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustivorligi;
  
• 
  davlat asosiy organlarini saylanishi, ularni saylovchilar oldida hisob
  

berish;

• 
  tayinlash yo'li bilan shakllanadigan davlat organlarining saylovchi
  

• 
  tashkilotlar oldidagi javobgarligi va boshqalar.
  

2. Iqtisodiy munosabatlarni demokratiyalash tamoyili

• 
  manapollashgan iqtisodiyotdan erkin iqtisodiyotga;
  
• 
  sotsialistik musobaqadan erkin raqobatga;
  
• 
  qat'iy belgilangan narxlardan erkin narxlarga;
  
• 
  davlatlashgan mulkdan hilma-hil mulkchilikka tayangan iqtisodiyotga o'tish;
  

3. Yuksak ma'naviyat tamoyili

• 
  mustaqillik tafakkurini kengroq tushunish, ya'ni:
  
• 
  O’zbekistonning istiqboli va istiqloli haqida ko'proq qayg’urish;
  
• 
  o’zining va o'z xalqini, vatanning qadru qimmati, o'r-nomusini anglab, uni
  
• 
  himoya qilish;
  
• 
  yuksak g’oyalar, yangi kashfiyotlar, niyatlar og'ushida mehnat qilib,
  
• 
  istedodi, bor imkoniyatini, kerak bo'lsa, jonini yurt istiqboli, eliga baxshida
  
• 
  etishidir.
  
• 
  4. Milliy havfsizlikni ta'minlash tamoyili
  
• 
  respublikaning dunyo hamjamiyatiga kirish sur'atlarini tezlashtirish;
  
• 
  turli xalqaro davlat va nodavlat tashkilotlari, birinchi galda BMT, NATO,
  
• 
  Yevropa havfsizlik va hamkorlik tashkiloti ishlarida faol ishtirok etishni ta'minlash.
  

Bir necha yil ilgari, faqat fanning boshqaruvi paydo bo'lganda, uning bir bo'linmas ob'ekti mavjud edi. Vaqt o'tishi bilan, bu ob'ektdan bir nechta narsalar tanlab olindi, bu esa o'z navbatida hayotni bir necha yo'nalishga berdi. Hatto muayyan mamlakat uchun odatiy bo'lgan va uning o'ziga xosligini aks ettiruvchi bunday boshqaruv turlari mavjud.

Boshqarish turlari boshqacha bo'lishi mumkin va ularning soni o'sishda davom etmoqda. Haqiqiy ishlab chiqarishda yangi modellar sinovdan o'tkazilmoqda, mutaxassislar yangi atamalar va ta'riflardan foydalanadilar. Boshqarish turlari turli vazifalarni hal qilish uchun mo'ljallangan boshqaruv faoliyatining alohida yo'nalishlari hisoblanadi.

Boshqarish turlari boshqacha bo'lishi mumkin va ularning soni o'sishda davom etmoqda. Haqiqiy ishlab chiqarishda yangi modellar sinovdan o'tkazilmoqda, mutaxassislar yangi atamalar va ta'riflardan foydalanadilar. Boshqarish turlari turli vazifalarni hal qilish uchun mo'ljallangan boshqaruv faoliyatining alohida yo'nalishlari hisoblanadi.

Boshqarish ob'ektlari uchun tashkiliy, strategik, taktik va operatsion boshqaruv belgilanadi. Tashkiliy boshqaruv tuzilmani yaratish, boshqarish mexanizmi, boshqaruv funktsiyalari majmuasini, qoidalari va standartlarini ishlab chiqishning ildizidir. Strategik menejment dastlabki installyatsiyadan so'ng boshqaruv faoliyatida uzoq muddatli maqsadlarni amalga oshiradi. Kadrlar potensiali, ishlab chiqarishni samarali tashkil etish uchun iste'molchilar ehtiyojlarini qayta yo'naltirish strategik boshqaruvning asosi hisoblanadi. Strategik boshqaruvning turli modellari mavjud. Strategik strategiyaga o'xshash narsalarda taktik boshqaruv strategiyani ishlab chiqishda ishlab chiqilgan. Bunday boshqaruv usullarini tashkil etish darajasi o'rta boshqaruv darajasidir va prognozlash uchun vaqt oralig'i ancha qisqaroq. Operatsion boshqaruv ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal qiladi. Bu ish va resurslarni taqsimlashga, hozirgi vaqtda vazifalarning bajarilishini nazorat qilishga asoslangan.

Funktsional identifikatsiyaga qarab, quyidagi boshqaruv turlari farqlanadi:

1. 
   Marketingni boshqarish . Moliya bozorlarini o'rganish, yangi savdo kanallarini yaratish, narx-navo siyosatini shakllantirish.
   
2. 
   Ishlab chiqarish menejmenti tashkilotning ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatib borish, korxona faoliyati va jarayonlarini muvofiqlashtirish orqali asosiy faoliyatni amalga oshirish imkonini beradi.
   
3. 
   Sotuvni boshqarish - mahsulotlar marketingini tashkil etish jarayoni, mahsulotni etkazib berish bo'yicha xo'jalik shartnomalarini tuzishda ishtirok etish.
   
4. 
   Xodimlarni boshqarish - mehnat resurslaridan foydalanishni sifat jihatdan rejalashtirish, ularni tanlash, joylashtirish, o'qitish. Bu tashkilot xodimlarini rag'batlantirish va rag'batlantirish tizimini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi.
   
5. 
   Moliyaviy menejment - bu tashkilotning moliyaviy boshqaruv maqsadlari va vazifalarini ishlab chiqish, tashkilotning moliyaviy faoliyatini rejalashtirish, tashkilotning moliyaviy resurslarini samarali boshqarish usullarini ishlab chiqish. Moliyaviy menejment risklarni boshqarish va soliqni boshqarishni o'z ichiga oladi.
   
6. 
   Innovatsion boshqaruv - innovatsiyalar bilan ishlashni tashkil qiladi, ilmiy kashfiyotlardan foydalanishni muvofiqlashtiradi. Ushbu menejment jamoada ijodiy kayfiyatni, ishchi xodimlarning o'ziga xos munosabatini, doimiy tajriba va yangi texnologiyalarni o'zlashtirishga tayyorligini nazarda tutadi.
   
7. 
   Investitsiyalarni boshqarish - investitsiyalarni boshqarish , kelajakda daromad olish uchun sarmoyani oqilona sarflash.
   
8. 
   Eckouting menejment - axborotni har tomonlama to'plash, uni qayta ishlash va tahlil qilish asosida boshqa tashkilotlar faoliyatining o'xshash faoliyati bilan taqqoslash asosida boshqariladigan boshqaruv.
   
9. 
   Adaptiv boshqaruv atrof-muhitning o'zgaruvchan sharoitlariga moslashishga qaratilgan. Masalan, brokerlik idoralari moslashtirilgan tizimning yorqin namunasidir.
   
10. 
    Inqirozga qarshi boshqaruv - bu tashkilotning bankrotlik tartib-qoidalariga mos keladigan jarayonlarni boshqarish. Masalan, bankrotlik jarayoni davomida yoki tinchlik kelishuvini tuzishda boshqaruv.
    

4.Andijon viloyatidagi korxonalarning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari dinamikasini baholash(2019-yil yanvar-sentyabr intervalida)
2019 yilning yanvar-sentabr oylarida 4546 ta yangi kichik va mikrofirmalar

(fermer va dehqon xo’jaliklarsiz) tashkil qilindi, bu o’tgan yilning mos davriga nisbatan 1,7 martaga ko’p demakdir.

Eng ko’p kichik korxona va mikrofirmalar savdo tarmog’ida (39,0%), sanoat tarmog’ida (27,5%), qishloq, o’rmon va baliqchilik xo’jaligida (4,0%), qurilish tarmog’ida (10,8%), yashash va ovqatlanishda (5,6%) va tashish va saqlashda (13,1%) tashkil etilgan.
2019 yilning yanvar-sentabrda kichik tadbirkorlikning asosiy ko'rsatkichlari