Ishlanadi ijtimoiy sug‘urta

Mamlakatlar	Sug‘urta tarifi stavkasi, ish haqqiga nisbatan (foizda)
Sug‘urta daromadining Chegaralari
	Ishlovchi	Ish beruvchi	Jami
Avstriya	10,25	12,55	22,8	bir oyga maksimum € 3 450
Finlandiya	4,6	22,75	27,35	bir oyga minimum € 229,3
Fransiya	6,65	9,8	16,45	bir oyiga maksimum € 2 476
Germaniya	9,75	9,75	19,5	maksimum yiliga € 61 800 bir oyiga minimum € 400
Gretsiya	6,67	13,33	20	maksimum kuniga € 78,4, yoki bir oyga € 1 960,2
Italiya	8,89	23,81	32,7	minimum kuniga € 39,16, maksimum yiliga € 8 440
Gollandiya	19,15	8,9	28,05	minimum yiliga € 13 160, maksimum yiliga € 29 543
Polsha	16,26	16,26	32,52	maksimum yillik o‘rtacha oylikning 30 barobari
Ispaniya	4,7	23,6	28,3	bir oyiga maksimum € 2 731,5
Shveysariya	11,9	11,9	23,8	maksimum yiliga 75 960 frank
Buyuk Britaniya	11	12,8	23,8	minimum haftasiga £ 89
AQSH	6,2	6,2	12,4	maksimum yiliga $ 90 000
Kanada	4,95	4,95	9,9	minimum yiliga 3 500 dollar, maksimum yiliga 41 100 dollar

Demak, qayta taqsimlanadigan pensiya taʼminoti tizimida ish beruvchilar va ishchilar o‘rtasida muvozanatni saqlanishi muhim o‘rin tutadi. Lekin, ushbu ko‘rsatkich ham turli hil mamlakatlarda turli davrlar oralig‘ida, ularda demografik omillar, iqtisodiy faol aholi soni kabi ko‘rsatkichlar doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Misol uchun, iqtisodiy faol aholining pensiya oluvchilarga nisbati 2000 yildan 2015 yilgacha oralig‘ida o‘rta hisobda Finlyandiya va Ispaniyada 3/4 dan 1/4 gacha, Germaniya va Shveysariyada 1/2 gachaga o‘zgarishini ko‘rish mumkin²⁴⁴.

Shuni taʼkidlash joizki, pensiya tizimlarining evolyusiyasi ularning ijtimoiy va mehnat munosabatlariga, mamalakat milliy mehnat bozori va ish haqi tizimlarini rivojlanishiga, demografik o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lib, ushbu ko‘rsatkichlar pensiya taʼminoti tizimiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri taʼsir ko‘rsatadi. Taqsimlanuvchi pensiya taʼminoti tizimi rivojlanishiga taʼsir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omillardan biri bo‘lib, ijtimoiy to‘lovlarni to‘lashda quyi va yuqori chegaralarning mavjudligi ham muhim o‘rin egallaydi. Chunki, taqsimlanuvchi pensiya taʼminoti tizimi amalda bo‘lgan deyarli barcha mamlakatlarda pensiya hisoblanishida o‘rtacha olingan daromadning yuqori chegaralari bilan cheklash miqdorlari joriy etilgan.
Jahon banki va IHTTga aʼzo mamlakatlarning ijtimoiy sug‘urta tizimini tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha tajribalari O‘zbekistonda ijtimoiy sug‘urta tizimining takomillashtirilishida muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan:

• ijtimoiy sug‘urta tizimini moliyalashtirishning asosiy manbasi bo‘lib, ish beruvchi va ishchilarning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari, shuningdek, davlat budjeti mablag‘lari hisoblanadi. Bunda sug‘urta ajratmalari daromad yo‘qotilishini qoplovchi asosiy moliyaviy manba rolini o‘ynaydi (barcha ishchilar ijtimoiy sug‘urta uchun mablag‘lar jamg‘arilishi jarayoniga jalb etiladi), davlat budjeti mablag‘lari hisobidan ijtimoiy taʼminotning minimal darajasi kafolatlanadi;

  
  

• aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘p darajali (taqsimlanuvchi, jamg‘arib boriladigan va xususiy) pensiya tizimiga ega bo‘lib, bu fuqarolarning keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beradi;

  
  

• aholining umr ko‘rish davomiyligining uzayib borishiga mos ravishda pensiyaga chiqish yoshining bosqichma-bosqich oshirilishi;

  
  

• fuqarolar tomonidan mehnat faoliyatining butun davri davomida shakllantirilgan pensiya zaxiralari bilan pensiya miqdorlarining uzviy bog‘liqligini kuchaytirish;

  
  

• Pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun minimal mehnat staji muddatiga bo‘lgan talablarni oshirish;

  
  

• nodavlat pensiya taʼminotini rivojlantirish;

  
  

• majburiy tibbiy sug‘urtaning rivojlanganligi;

  
  

• maxsus ijtimoiy sug‘urta fondlarining mavjudligi va turli ijtimoiy sug‘urta dasturlarining samarali amalga oshirilishi;

  
  

• kyeng turdagi ijtimoiy sug‘urta tizimining mavjudligi (tibbiy, pensiya, ishsizlik sug‘urtalari, baxtsiz hodisalardan va kasallanganda sug‘urtalash, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan sug‘urtalash, parvarishga muhtoj bo‘lganlik uchun sug‘urtalash, mehnatga layoqatlilik qisman yoki to‘liq yo‘qotilganda sug‘urtalash, dafn marosimi uchun sug‘urta) va badallarga asoslanganligi;

  
  

• fuqarolarga keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beruvchi uch darajali pensiya taʼminotining mavjudligi, majburiy va ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaning rivojlangan tizimiga ega ekanligi hamda keng ko‘lamdagi ijtimoiy xizmatlarni qamrab oluvchi ishsizlik sug‘urtasining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi, ijtimoiy sug‘urta infratuzilmasining taraqqiy etganligi, o‘z navbatida, ijtimoiy sug‘urta tizimining samarali tashkil etilganidan dalolatdir.

  
  

Xulosa
Yevropa ittifoqi mamlakatlarida, shuningdek, ijtimoiy yo‘naltirilgan taraqqiy etgan mamlakatlarning aksariyati uch darajali pensiya tizimiga ega. Birinchisi, taqsimlanuvchi pensiya tizimi bo‘lib, bunda ish beruvchi va ishchilarning sug‘urta badallari hisobidan davlat majburiy pensiya sug‘urta tizimi joriy etilgan. Ikkinchisi, korporativ (jamg‘arib boriladigan) pensiya bo‘lib, bunda korxona yoki tarmoq darajasida ishchilar uchun qo‘shimcha sug‘urta badallari joriy etilgan. Uchinchisi, xususiy (jamg‘arib boriladigan) pensiya bo‘lib, bunda ishchining o‘z mablag‘lari hisobidan ajratmalar nodavlat pensiya fondlariga, sug‘urta kompaniyalariga yoki kredit tashkilotlariga shartnoma asosida ixtiyoriy tartibda amalga oshiriladi. Ishchilarga o‘z pensiya jamg‘armalarini rag‘batlantirish maqsadida davlat tomonidan muayyan soliq imtiyozlari belgilanadi.
Jahon banki va IHTTga aʼzo mamlakatlarning ijtimoiy sug‘urta tizimini tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha tajribalari O‘zbekistonda ijtimoiy sug‘urta tizimining takomillashtirilishida muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan:

• ijtimoiy sug‘urta tizimini moliyalashtirishning asosiy manbasi bo‘lib, ish beruvchi va ishchilarning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari, shuningdek, davlat budjeti mablag‘lari hisoblanadi. Bunda sug‘urta ajratmalari daromad yo‘qotilishini qoplovchi asosiy moliyaviy manba rolini o‘ynaydi (barcha ishchilar ijtimoiy sug‘urta uchun mablag‘lar jamg‘arilishi jarayoniga jalb etiladi), davlat budjeti mablag‘lari hisobidan ijtimoiy taʼminotning minimal darajasi kafolatlanadi;

  
  

• aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘p darajali (taqsimlanuvchi, jamg‘arib boriladigan va xususiy) pensiya tizimiga ega bo‘lib, bu fuqarolarning keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beradi;

  
  

• aholining umr ko‘rish davomiyligining uzayib borishiga mos ravishda pensiyaga chiqish yoshining bosqichma-bosqich oshirilishi;

  
  

• fuqarolar tomonidan mehnat faoliyatining butun davri davomida shakllantirilgan pensiya zaxiralari bilan pensiya miqdorlarining uzviy bog‘liqligini kuchaytirish;

  
  

• Pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun minimal mehnat staji muddatiga bo‘lgan talablarni oshirish;

  
  

• nodavlat pensiya taʼminotini rivojlantirish;

  
  

• majburiy tibbiy sug‘urtaning rivojlanganligi;

  
  

• maxsus ijtimoiy sug‘urta fondlarining mavjudligi va turli ijtimoiy sug‘urta dasturlarining samarali amalga oshirilishi;

  
  

• kyeng turdagi ijtimoiy sug‘urta tizimining mavjudligi (tibbiy, pensiya, ishsizlik sug‘urtalari, baxtsiz hodisalardan va kasallanganda sug‘urtalash, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan sug‘urtalash, parvarishga muhtoj bo‘lganlik uchun sug‘urtalash, mehnatga layoqatlilik qisman yoki to‘liq yo‘qotilganda sug‘urtalash, dafn marosimi uchun sug‘urta) va badallarga asoslanganligi;

  
  

• fuqarolarga keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beruvchi uch darajali pensiya taʼminotining mavjudligi, majburiy va ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaning rivojlangan tizimiga ega ekanligi hamda keng ko‘lamdagi ijtimoiy xizmatlarni qamrab oluvchi ishsizlik sug‘urtasining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi, ijtimoiy sug‘urta infratuzilmasining taraqqiy etganligi, o‘z navbatida, ijtimoiy sug‘urta tizimining samarali tashkil etilganidan dalolatdir.