Ishonchli va ijtimoiy texnik tizimlar Texnikaviy tizim

Ishonchli va ijtimoiy texnik tizimlar
Texnikaviy tizim — bu tizim muhandisligining analogi sifatida paydo boʻlgan sovet muhandislik intizomi (inglizcha: systems engineering) boʻlib, fan va texnologiya yoʻnalishi hisoblanadi. U texnik va ijtimoiy-texnik xarakterdagi murakkab tizimlarni loyihalash, yaratish, sinovdan oʻtkazish va ulardan foydalanishni oʻz ichiga oladi.
1961-yilda SSSRda G.X.Gud va R.E.Makolning (Goode, Harry H., Robert E. Machol. System Engineering: An Introduction to the Design of Large-scale Systems, 1957)^[1] tizim muhandisligi boʻyicha dunyodagi birinchi kitobning tarjimasi chiqqan. Mualliflar tizim muhandisligini yirik, murakkab, yuqori avtomatlashtirilgan texnik tizimlarni ishlab chiqish kalitini taʼminlaydigan fan sifatida koʻrib chiqishgan boʻlib, birinchi marta keng koʻlamli tizimlarning asosiy xususiyatlarini tavsiflab, ularning yaratilishi va muammolari nafaqat texnik, balki tashkiliy — boshqaruv xarakterida ham yuzaga kelishini va jamoaviy ish usullarida keng qoʻllanilishini taʼkidlab oʻtishgan.
„Sovet radiosi“ nashriyoti (keyinchalik „Radio va aloqa“) muharrirlariga „tizim muhandisligi“ yoki „muhandislik tizimi“ kabi soʻzma-soʻz yaratilgan tarjimasi yoqmaganligi sababli, „texnikaviy tizim“ atamasi ixtiro qilingan (bir manbaga koʻra, ushbu nom muallifi Moskva energetika instituti professori F. E. Temnikov^[2], boshqalarga koʻra — ruscha tarjima tahrirchisi G. N. Povarov ga tegishli ekanligi koʻrsatilgan)^[3]. „Texnikaviy tizim“ atamasi texnologiyaning tizimini anglatadi.
SSSRda texnika tizimining birinchi kafedrasi 1969-yilda Moskva energetika institutida (MEI) tashkil etilgan. Shundan soʻng, asta-sekinlik bilan shunga oʻxshash kafedralar mamlakatning koʻplab texnik universitetlarida ham paydo boʻla boshladi. 80-yillarning oʻrtalariga kelib esa ularning soni oʻttizdan ortigʻini tashkil etdi.
Mazkur atamada „Texnologiya“ soʻzi aniq ifodalanganligi sababli, asosan tizimli usullarning faqat texnik sohalarida juda tez-tez qoʻllanila boshlandi va fanlararo yondashuv va amaliy nazariya (texnologiya) maʼnosini tezda yoʻqota boshladi va tizimlar, vaqt oʻtishi bilan avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari) sohasidan tor tushunchaga aylanadi.
Sovet texnikaviy tizimning muhandislari, oʻz mohiyatiga koʻra, jahon bozorida raqobatbardosh tizimlarni yaratishga tayyor boʻlgan mutaxassislarga, shuningdek, murakkab tizimni yaratish boʻyicha ishlar majmuini tashkil eta oladigan va mazmunini aniqlay oladigan, bunday tizimning toʻliq hayotiy siklini samarali boshqarishni taʼminlay oladigan, bu ishda texnika, boshqaruv va iqtisodiyot yutuqlarini ijodiy uygʻunlashtira oladiganlar. Sovet texnikaviy tizimning muhandislari esa aksincha, avtomatlashtirilgan jarayonlarni boshqarish tizimlarini yaratish va ishlatishning muhandislik muammolarini tushunadigan va tizimning individual elementlarini yaratish texnologiyalarini biladigan texnik mutaxassis edi. Baʼzi Rossiya universitetlarida qolgan tizim muhandislik boʻlimlari asosan dasturiy taʼminot muhandislarini tayyorlaydi.