Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va nomoyon bolish shakillari Reja

8. Turg'un ishsizlik. 
Turg'un yoki uzoq muddatli ishsizlik - bu fuqaroning uzoq vaqt davomida ishsiz 
qolishi. Bu moddiy imkoniyatlar va ishsizlarning hissiy holati nuqtai nazaridan 
jiddiy oqibatlarga olib keladi. 
Vaqt doimiy ishsiz kechiktirilsa, ishga kirish imkoniyati kamayishi statistik jihatdan 
isbotlangan. Bu qisman, chunki uzoq vaqt davomida muvaffaqiyatsiz ish 
qidirishdan so'ng, murojaat etuvchi o'zining odatdagi xavfsizligi sifatida nafaqada 
qolishni afzal ko'radi. Turg'un ishsizlik kadrlarni qayta tayyorlash yoki ushbu 
faoliyat sohasi ko'proq talab qilinadigan boshqa mintaqaga ko'chib o'tishda 
yordamga muhtojlikni anglatadi. 
9. Ixtiyoriy ishsizlik. 
Ushbu shakl turli subyektiv omillar tufayli har qanday mehnat faoliyatini amalga 
oshirishni zarur deb bilmaydigan fuqarolarni o'z ichiga oladi. 
Buning sabablari boshqacha bo'lishi mumkin: 
• 
mehnatga oid siyosiy va ijtimoiy qarashlar; 
• 
din va urf-odatlar (ayniqsa, ayol o'zini kasbda anglab yetmasligi mumkin emas 
degan fikr mavjud Kavkaz respublikalarida); 
• 
ayollarning o'zlarini oila va uy xo'jaligiga bag'ishlash istagi; 
• 
mehnat bozori taklif qiladigan sharoitlarda ishlashni istamaslik (to'lov miqdori, ish 
kunining davomiyligi); 
• 
fuqaroning jamiyat hayotidan, uning turmush tarzi tufayli yo'qolishi, masalan, 
uysizlar, shtamplar va boshqalar. 
Har qanday jamiyatda bunday odamlar bor. AQSh va Evropada ham olimlar 
ularning sonini 14-16% darajasida aniqlaydilar. Ta'sir qilish, bosim o'tkazish, qayta 
o'qitish yoki burch va mas'uliyatni his qilishga urinishlar jiddiy natijalarga olib 
kelmadi. Sovet davrida parazitlarga qarshi kurashish urinishlari bo'lgan, ammo bu 
muvaffaqiyatli amalga oshirilmadi. 
10. Hududiy ishsizlik muayyan hududdagi tarixiy , demografik , madaniy , milliy va 
ijtimoiy-ruhiy xususiyatdagi bir qator kompleks omillar ta’siri ostida ishchi kuchi 
talabi va taklifi o’rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. 
Ishsizlik turlarini tasniflashda “majburiy ishsizlik” tushunchasi ham mavjud 
ekanligini ko’rsatish kerak . Majburiy ishsizlikka ikki yollanma xodim hamda ish 
beruvchi nuqtai nazaridan yondashiladi . Masalan, yollanma xodim ish haqi 
yuqoriroq yoki nufuzliroq ish joyi topish maqsadida ishdan bo’shaydi . u buni 
majburiy ishsizlik , deb baholashga haqlidir . Chunki u yuqoridagi sabablarga ko’ra 

---

7 
ishdan bo’shaydi , buning oqibatida yangi ish joyi topguncha, ish haqdan mahrum 
bo’ladi . 
Ammo mehnat huquqi nuqtai nazaridan bunday ishsizlik majburiy emas , chunki 
yollanma xodim o’z ixtiyori bo’yicha ishdan bo’shagan . Shuning uchun bozor 
iqtisodiyoti prinsiplariga ko’ra bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi va tub mohiyati 
bo’yicha ishsizlik deb hisoblanmaydi. 
Majburiy ishsizlik esa quyidagi xususiyatlarga ega : 
• ishlab chiqarishning inqirozga uchrashi oqibatida yollanma xodimlarning ishdan 
ommaviy bo’shatilishi; 
• korxonaning rekostruksiya qilinishi , yangi texnologiyalarning joriy etilishi tufayli 
yollanma xodimlar bir qismining mehnatiga bundan buyon ehtiyojning yo’qligi 
Iqtisodiy adabiyotda majburiy ishsizlik bilan bir yo’la “ixtiyoriy ishsizlik” yoki 
“ishsizlikning tabiiy darjasi ” tushunchasi mavjuddir .Ishsizlikning tabiiy darjasi 
aniq ko’rsatkichga egadir . zamonaviy iqtisodiyotda u “Inflatsiya darajasini 
oshirmaydigan ishsizlik”(ingilizcha Non-accelerating –Inflation Rate of 
Unemployment - NAIRU) deb ham nomlanadi . 
Ishsizlikning tabiiy normasi esa – iqtisodiyotdagi ishchi kuchiga talab va taklifi real 
ish haqining darajasini barqaror ushlab turishini hamda mehnat uumdorligi o’sishi 
nol darajada bo’lganda narxlar darajasi o’zgarmasligini ta’minlaydigan ish 
kuchining normasidir Rivojlangan davlatlar uchun ushbu ko’rsatkich 4-55ni tashkil 
etadi . Ishsizlikning ana shu tabiiy normasini , odatda , ish bilan to’la bandlik 
sifatida ham ko’riladi .U o’zgarishi mumkin . Ushbu ko’rsatkichga quyidagilar ta’sir 
ko’rsatadi: 
• davlatning ijtimoiy siyosati 
• ish kuchi demografik tarkibining o’zgarishi 
Amerikalik iqtisodchi E. Filps tomonidan ishsizlikning tabiiy darajasining tadqiq 
etilishi natijasida muhim xulosalar chiqarildi . U ishsizlikning tabiiy darajasini 
mehnat bozoridagi qisqa muddatli vaziyatlar va quyidagi tarkibiy omillar 
belgilashini asoslab berdi: 
• ishchi kuchining mehnat bozoridagi taklifi 
• ish qidirishning xarajatlari 
• mehnat bozoridagi axborotning shaffofligi 
• ishsizlik nafaqalarining darajasi va boshqalar 
E.Filps uzoq muddatli iqtisodiy o’sish ma’nosida ishsizlikning tabiiy darajasi 
iqtisodiyot rivojlanishining salohiyatini ko’rsatishini quyidagicha izohlab berdi : 
yangi ish joylarini yaratish to’g’risidagi qaror ishlab chiqarishning samaradorligi va 
foyda olishni ko’paytirish asosida qabul qilinadi . Samaradorlik va foyda miqdori 
naqadar katta bo’lsa , ish bilan bandlikning uzoq muddatli tabiiy darajasi 
shunchalar yuqori bo’ladi . Ishlab chiqarish o’sishining istiqbollari yangi ish joylari 
yaratayotgan korxonalar ega bo’lgan aktivlarning bozor qiymatida o’z ifodasini 
topadi . Shuning uchun ish bilan bandlik bilan moliya bozori dinamikasi o’rtasida 
aloqadorlik mavjuddir. 

---

8 
Bunday aloqadorli bozor institutlari rivojlangan davlatlarda (AQSH , Buyuk 
Britaniya , Kanada va boshqalarda) yaqqol namoyon bo’ladi , korporativ tizimlar 
(davlat preferensiyalaridan foydalanadigan moliya-sanoat guruhlari) ustunlik 
qiladigan mamlakatlarda (Garbiy Yevropa va yaponiya) esa u qadar sezilmaydi. 
E.Flipsning “ishsizlikning tabiiy darajasi ” konsepsiyasini qizg’in bahs – 
munozarlarga sabab bo’ldi . Ammo 1970-yillar boshidagi voqelik ushbu 
nazariyaning asoslanganligini tasdiqlandi .AQSH Federal rezerv tizimi 
rahbariyatining foiz stavkasini saqlab turish siyosati muomaladagi pul miqdorining 
1970-1972 yillarda yiliga 13%ga ortishiga olib keldi.Ayni paytda mamlakatdagi 
kutilayotgan infilatsiya yuqori bo’lib , real darajaga yaqinlashadi , ishsizlik darjasi 
esa 1960-yillar boshidagi kabi 5-6%ga qaytdi . Bundan uzoq muddatda inflatsiya 
bilan ishsilik o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjud emasli tasdig’ini topdi.