Islom falsafasiga kirish
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
Sirojiddinov Sh. Islom falsafasiga kirish. kalom ilmi. o\'quv qo\'llanma. T. 2008.pdf
|
MOTURIDIY TA'LIMOTI
Ilohiy va moddiy borliq Uohiy va moddiy borliq tuzilishi haqidagi mulohazalar Alloh va U yaratgan olam mohiyati ustida yuritilgan bahslarda tu ildi. Alloh qanday k rinishga ega ekanligi borasidagi tortishuvlar narsa, jism, aksidensiya (a'roz) kabi istilohlarni tasniflash, sharhlash va ta'rif berishni taqozo etdi. Bu esa, z- zidan borliq tuzilishi bilan bo liq tabiatshunoslik sohasiga ham daxl etdi. Shu rinda jismlarning tarkibi, ularning parchalanish yoki birlashish xususiyatlari sababi aktual masalaga aylandi. Borliq tuzilishi haqida Moturidiy davrigacha kalom ilmida ayrim farazlar shakllanib b lgan edi. Ular quyidagicha: 1. VIII asrda yashab tgan Zirar bin Amr, Hafs al-Fard va al-Husayn an-Najtforlar rtaga tashlagan farazga binoan, jism aksidensiyadan (a'roz) tashkil topgan. Bular — rang, ta'm, issiqlik, sovuqlik, qattiqlik va yumshoqlik xususiyatlari b lib, ular jismni tashkil etadi. Aksidensiya shundan boshqa ma'no beradigan narsaga aytilmaydi. Ular zaro birikmaydi va b linmas qismlardir. Shunday b lsa-da, ular yonma-yon yashaydilar va 42 bir-biri bilan rin almashib turadilar. Ana shu rin almashish jarayoni oqibatida jismning bir shakldan ikkinchi bir shaklga tishi r y beradi. 2. Ikkinchi mulohaza unga teskari b lib, uning tarafdorlari ichida Hishom bin al-Hakim va Nazzomlar ham b lgan. Ular b yicha moddiy olam aksidensiyalardan emas, balki jismlardan tuzilgan. Zirar aksidensiya (a'roz) degan narsaga Nazzom jismga taalluqli xususiyatlar deb qaragan. Jismlarning tur un b lib qolmay, zgarishda b lishiga sabab ularning hamisha aralash holatda b lishidir. Jismlar bir-birlarining tarkibidadirlar, biri ikkinchisi ichida yashirin (kamin). Ularni fizik jarayon zgara boshlaganda kuzatish mumkin. Buni Nazzom tin misolida tushuntirib beradi: u yonganda, olov ajraladi, olovda unda yashirin b lgan asoslar — issiqlik va yoru lik seziladi. Xuddi shunday, olam jismlar bilan liq t la b lib, ularni sezgi organlari yordamida turli darajalarda aniqlash mumkin. Jismlar qismlarga b linadi. Har bir qism z navbatida yana kichikroq qismlarga b linadi. Shu tariqa qismlarni cheksiz b lib borish mumkin. 3. Uchinchi mulohaza shundan iboratki, bunda jismlar ham, aksidensiyalar ham borliqning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Jismlar juda kichik b linmas qismlardan tashkil topgan (al-juz' allazi la yatajazza). Ushbu uchinchi mulohaza islom teologiyasida atomizm nazariyasi sifatida mashhur b ldi. Atomistik ta'limot IX asrda Mu'ammar, Bishr bin Al- Mu'tamir kabi mutafakkirlar tomonidan ilgari surilgandi. Ammo atomistik ta'limotning ommalashuvida Abu Huzaylning, sal tmay Juboiyning talqinlari katta rin tutdf. Abu Huzayl b yicha, jismlarni b linmas qismgacha b lish mumkin. B linmas qism harakatlanish, tur un va yol iz holatda b lish, boshqalari bilan birikish, t qnashish, ajralib chiqish kabi aksidensiyalarga ega. B linmas qismlar birikib, jism hosil b lgandagina rang, ta'm, hid, hayot, qudrat, bilim kabi aksidensiyalar unga xos b ladi. Bir jismni tashkil etishda kamida oltita b linmas qism ishtirok etadi. Har bir qismning aksidensiyalari birlikda jismning xususiyatlarini belgilaydilar. 43 Juboiy ham b linmas qism mavjudligi oyasini himoya qildi. U Abu Huzayl kabi jism tashkil b lishida kamida olti b linmas qismning ishtirokini ta'kidladi. Biroq, Abu Huzayldan farqli laroq, b linmas qism alohida holatida ham harakatlanish, tur un b lish, t qnashish kabi aksidensiyalar bilan bir qatorda ta'm, hid aksidensiyalariga ega b Iadi, deb hisobladi. Ayni paytda, uzunlik, bilim, qudrat va hayot aksidensiyalari b lishini rad etdi. Kalomning rivojlanish bosqichida Abu Huzayl va Juboiyning talqinlari asos b lib xizmat qildi. Xullas, atomistik konsepsiyaga k ra, vujudga ega har bir yaratilgan narsa (shay) jism yoki aksidensiya shaklida b ladi. Jism shakliga ega deganda muayyan ringa ega narsa nazarda tutiladi. U aksidensiyani qabul qilishi ham, z k rinishida qolishi ham mumkin (qoim bi nafsihi). Aksidensiya shaklidagi narsalarning sifatlari esa jismga teskari. U hech qanday ringa ega emas va boshqa narsaga q shilmagan (qoim bi ayrihi). Shuning uchun, u hamisha biror ringa zarurat sezadi (mahall). rin esa faqat moddiy substansiya — jism b lishi mumkin. Moddiylikning tarkibi atomlardan iborat. Bitta jism hosii b lishi uchun nechta atom lozim b ladi? Abu Huzayl oltita, Mu'ammar sakkizta deb hisoblagan. Ular z hisoblarini jismning uch lchamidan (jisnining uzunligi (tavil), eni (ariz) va chuqurligi (amiq)dan kelib chiqib isbotlashga uringanlar. IX asrga kelib, al-Iskafiy jism hosil b lishi uchun ikki atom kifoya degan xulosani rtaga tashladi. Ash'ariy ham xuddi shunday fikrni — jism ikki juz(atom)ning q shilishidan hosil b ladi, degan xulosani ilgari surdi (al-mujtami). Moturidiy atomizmni inkor qilmadi, ammo uni q llab- quwatlamadi ham. U "al-juz' allazi la yatajazza", ya'ni "b linmas qism" tushunchasini "javhar" istilohi bilan almashtirdi. Ungacha ham ayrim mutakallimlar javhar istilohini "b linmas qism"ga nisbatan ishlatganlar, biroq Moturidiy talqinida bu istiloh zgacha ahamiyatga ega b Idi. Olim bu istilohni ikki holatda q llaydi: javhar, ba'zida jism yoki moddiy narsani anglatadi, bu holatda u "oyin" (k plikda "a'yon") ma'nosiga t ri kelib, konkret, 44 alohida narsani anglatadi. Ba'zida esa narsaning asli, ya'ni mohiyati haqida gapirganda q llanadi. Moturidiy bu tushunchaga oldingi mutakallimlardan farqli ravishda keng falsafiy ma'no beradi. Moturidiy b yicha, olam jismlar va aksidensiyalardan tashkil topgan. Narsalar (ashyolar) ikki xil b ladi: 1 Jismoniy mohiyat (oyin), ya'ni jism k rinishida. 2 Aksidensiya (a'roz) k rinishida. Jism — bu, oxiri (nihoyasi) bor va shu bilan birga, cheklangan. Uning tomonlari (jihatlari) bor: ular oltitadir. Demak, ular uch lchamli, hajmli hamda q shma va bundan tashqari, tabiiyki, jism aksidensiyani qabul qilish xususiyatiga ega. Aksidensiya ta'rifiga kelsak, Moturidiy aksidensiyalarga olamning b linmas, eng juz'iy elementi sifatida qaraydi. Shu bilan birga, u m taziliylarni aksidensiyalarning ahamiyatini juda oshirib yuborganlikda aybladi. Uning bu qarashi keyingi asrlarda Abu Shakur as-Salimiy (XI asrning ikkinchi yarmi), Abul Y sr al-Pazdaviy (vaf.1100), Abul M yin an-Nasafiy (vaf.1114), Sabuniy (vaf.1187), Najmiddin Nasafiy (vaf.1142) kabi mutakallimlar tomonidan rivojlantirildi. Moturidiy "Tavhid" kitobida nafaqat a'yon (narsalar) va a'roz (aksidensiya) yoki javhar (atom) haqida, balki "taboyi"' — narsalarning tabiati (xossasi) haqida ham gap ochgan. Uningcha, butun olamda "taboyi"' mavjud. Har bir jismoniy ibtido (oyin), ya'ni hissiy organlar yordamida his qilinadigan barcha narsalarda u bor. U butun borliqda b lgani kabi kichik olam b lgan (olami su ro) insonda ham bor. Moturidiy inson aql va taboyi'dan tashkil topgan, deydi. Biroq taboyi'ning insonda jamlanishi ularning xizmati emas. Ularning xossasi aslida bir-biriga intilish emas, aksincha bir-biridan qochishdir. Taboyi'lar qarama-qarshi kuchlardir. Shu yerda taboyi' haqida naturfilosoflar (ashob at- taboyi') aytgan, "taboyi' (xossalar) olamdagi butun mustaqil rivojlanish jarayonini boshqaradilar" degan da'voning xatoligiga e'tibor qaratiladi. Qoida b yicha, ularning birini ikkinchisi ustiga q ysang, ular birikish rniga, z tabiatiga k ra, biri- ikkinchisini itaradi va qarama-qarshi harakatda b ladi. Shunday ekan, ular butun koinotdagi tartibotni izdan chiqarib yuborishi 45 kerak edi. Demak, olamdagi tartib va munazzamlik Tashqi sababning mavjudligidan dalolat beradi. Bu tashqi sabab qudratli Yaratuvchidir. U taboyi'larni, ya'ni xossalarni yaratdi. Jismlarni, mohiyatiga k ra, ziga qabul qilishi mumkin b lmagan xossalarni qabul qilishga majbur qildi. Yaratuvchi zining yaratilmalarini ularning zaro ichki qarama-qarshiliklariga qaramay, bir-birlari bilan qovushtiradi va ulardagi zgarishlarning tartibli hamda maqsadli ravishda amalga oshishini nazorat qiladi. Moturidiy "Ta'vilot" kitobida Tangrini bilishning ikki y li haqida gapiradi: 1. Tangrini uning yaratilmalari orqali bilish mumkin. Chunki har bir yaratilmani ijod qilganda, z ilmiga, yagonaligiga va yaratilmani shunchaki emas, balki muayyan maqsad bilan yaratganiga ishora qiluvchi alomatlar qoldirgan. 2. Vahiy orqali bilish mumkin. Birinchi mulohaza har bir musulmon olimiga xos. Zero, Allohni shu tarzda bilish y li Qur'oni karimda aytib q yilgan. Bahslarga sabab b lgan muammo boshqa narsada. Olam Alloh tomonidan yaratilganligiga ishoralar shuncha k p ekan, inson qanday tarzda ularni il ab oladi? Bu masalada insonga Allohning yordami qanchalik zarur? Sezgan b lsangiz, bu yerda gap mantiqiy fikrlashga ruxsat bormi, y qmi, shu ustida ketmoqda. Moturidiy davrida ham bu masala dolzarbligini y qotmagan. Mu'taziliylar Allohni bilishda mantiqiy tafakkurning ustuvorligi oyasini himoya qilgan b lsalar, Ash'ariychilar inson tafakkurining shakllanishida vahiyning alohida ahamiyati borligiga e'tibor qaratdilar. Ash'ariy Qur'oni karimda Allohni bilishga olib keladigan isbot talab qilmas dalillar borligi, va shu ma'noda, Allohni tanishda insonga vahiy yordami kerakligini ta'kidladi. Moturidiy esa olamni aqliy-mantiqiy yondashish ham, vahiy orqali ham anglash mumkinligini, har ikkalasi bir-birini t ldirgan holda Allohni bilishga xizmat qilishiga ur u berdi. Uningcha, mantiqiy tafakkur ezgulik va yovuzlikni farqlash, Yaratuvchining mavjudligini isbotlab berishga qodir. Albatta, Vahiy Allohning borligini bevosita isbotlovchi hujjatdir. Ammo vahiy yordamisiz ham Allohni aql bilan bilish mumkin. Moturidiy 46 bu bilan har bir inson Allohning borligi va yagonaligini tabiiy y l bilan bilishi mumkinligini nazarda tutadi. Biroq buni mu'taziliylarga yon berish deb tushunmaslik kerak. Bu masalada Moturidiy hanafiylarning an'analariga suyangan holda fikr yuritadi. Hanafiylar hamisha Allohni tabiiy y llar bilan bilishga chaqirganlar. Masalan, Abu Hanifaning ilk shogirdlaridan Abu Muqotil zining "Kitob al-olim" asarida faqat naqllar bilan cheklanib qolmasdan, inson mustaqil ravishda nima t ri va nima not riligini farqlay bilishi lozim, deb k rsatgan edi. Makhul Nasafiy yozishicha, "hech kim vahiydan yaxshi xabardor emasligini r kach qilib, zining e'tiqodsizligini oqlamasligi kerak. Chunki, Alloh pay ambarlarni hidoyat uchun yuborishdan tashqari, zining mavjudligini k rsatadigan dalillar (hujjatlar), alomatlar, insonning zaif mavjudot ekanligiga dalolat qiluvchi va inson holining zgarib borish qonuniyatlarini (at-tahvil min hal ila hal) tushuntirib beruvchi misollar (ibratlar) qoldirgan. Biz Allohni sezgilarimiz bilan k ra olmasak-da, Uni vahiydan kelib chiqib bilishimiz uchun bizga aql berilgan". Ilgari tgan ilohiyotchilar Parvardigor yaratilmalarini aqliy- mantiqiy rganish orqali idrok etish mumkin degan b lsalar- da, buning isboti ustida bosh qotirmaganlar. Moturidiy bu masalaning shu tomoniga jiddiy e'tibor berdi. Oldingi olimlar k rinuvchi (shohid) — moddiy borliqdagi har bir narsa k rinmaydigan ( ayb olami) — ilohiy borliqda ziga aynan b lgan nusxaga (misl), boshqacha aytganda, ziga xshagan (nazir) narsaga ega deb hisoblaganlar. Shu tariqa, ular bu ikki borliq rtasiga xshashlik tortishga harakat qilganlar. Bu xato fikr edi, chunki bunday holatda barcha tabiiy va his etiladigan narsalar "asl"ga aylanib, k rinmaydiganlari ularning hosilasiga — "far'"ga aylanib qolgan b lar edi. Haqiqatda esa buning aksi b lishi kerak. Zotan, moddiy olam Allohning yaratilmasi sifatida ixtiyorsiz va mustaqil emasligini diniy hujjatlardan bilamiz, deydi Moturidiy. Demak, uning asli, ya'ni Alloh unga qarama-qarshi ravishda mustaqil va alohidadir. U mayjuddir va olamni boshqaradi. Nimaiki nusxaga (misl) ega b lsa demak, uning ikkinchisi bor, deb tushunish mumkin. Ikkita deyildimi, demak u son 47 kategoriyasiga tegishli b lib qoladi. Alloh esa yagonadir, sanoqdan xolidir. Qur'oni karimda (42:11) aytiladi: "Uning misli ( xshashi) y qdir (laysa ka-mislihi shai)". Allohni bilish deganda Uni yaratilmalariga qarab anglab yetishga aytiladi. Inson bilimining cheklanganligi va olam tuzilishini t liq idrok etishga ojizligi shundan dalolat beradiki, Alloh ilmi eng mukammal ilmdir va Uning zi komil ilmli ekanligiga dalolatdir. Bizning turfa xilligimiz esa, Uning yagonaligini k rsatadi. Bizning cheklangan vaqtda yaratilganligimiz Uning abadiyligini isbotlaydi. Hatto olamdagi bir-biriga qarama-qarshi narsalarning zaro ta'sirda mustaqil qudratga ega emasligi Parvardigorning qudratiga dalildir. K rinib turibdiki, Moturidiyning mulohazasi Vahdat muammosiga borib taqalmoqda. Bunda olimning ilohiyotida aflotunchilarga xos metafizikaning ta'siri seziladi. Islom faylasuflaridan Kindiyning asarlarida shunday fikrlash ustuvor b lgan. Ulrix Rudolf Moturidiyga Kindiyning shogirdi Abu Zaid al-Balxiyning ta'siri b lgan b lishi mumkin, deb taxmin qiladi. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|