Islom falsafasiga kirish
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
Sirojiddinov Sh. Islom falsafasiga kirish. kalom ilmi. o\'quv qo\'llanma. T. 2008.pdf
ASH'ARIYA VA MOTURIDIYA
Shariat va ilohiyotni kelishtirish, mantiqiy fikrni shar'iy asoslarga q yish — bid'at va buz unchi oyalarga qarshi kurashning yagona chorasi ekanligi tushunib yetilgunga qadar oradan bir asr vaqt tdi. Mu'taziliylarga qarshi qaratilgan asosiy zarbalar Abul Hasan Ash'ariy (873-935) tomonidan boshlab berildi. Bu Vosil ibn Ato vafotidan keyin bir asr tgandan keyingina r y berdi. Ash'ariydan xabarsiz holda xuddi shu davrda kurashga tgan yana bir ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy boidi. Ash'ariy Ba dodda faoliyat k rsatgan boisa, Moturidiy Samarqandda yashagan. Shunisi ahamiyatliki, ularning asosiy masalalardagi xulosa va yechimlarida ziddiyat y q, ayniqsa, Moturidiy taiimoti Ash'ariynikidan bir muncha mufassalroq va ravshanroq. Abul Hasan Ash'ariy 873-yilda Basrada tu ildi. U m taziliylar peshvosi Juboiydan (vaf.915 y.) taiim olib, voyaga yetdi. 912- yilda muiaziliylar bilan aloqani uzib, Ba dodga k chib tdi va shu yerda 935-yilda vafot etdi. Abul Hasan Ash'ariyning muiazila oqimini tark etishiga quyidagi voqea sabab boigan: kunlardan bir kuni u ustozi Juboiyga shunday savol beradi: "Uch aka-ukaning kattasi Allohga toat- ibodat qilib dunyodan tgan. rtanchasi uning aksi, ya'ni toat rniga gunoh va ma'siyat bilan umrini tkazgan. Kenjasi esa voyaga yetmay sa irlik vaqtida oigan boisa qiyomat kuni ularga nisbatan Alloh taolo qanday munosabatda boiadi?", deydi. Al- Juboiy: "Kattasi jannatga, rtanchasi d zaxga tushadi. Kenjasi esa ikkisiga ham tushmaydi" deb javob beradi. Ash'ariy: "Agar kenjasi, ey Rabbim, nega meni sa iriigimda oidirding, agar umr berganingda men ham iymon keltirib, toat-ibodat qilib 39 jannatga kirar edim-ku, desa Alloh nima deb javob beradi?", deb s raydi. Ustozi: "Alloh unga, senga umr bersam, toat rniga ma'siyat bilan mash ul b lar eding. Men sening foydangni istab, yoshligingda ldirdim. Natijada d zaxdan omonda qolding, debjavobberadi" — debdi. Shunda Ash'ariy: " rtanchasi Allohga, nega meni sa irligimda ldirmading, toki bu gunohlarni qilib d zaxga tushmagan boiar edim, desa Alloh nima deb javob beradi?" deb s raganda, Juboiy javob topa olmay mulzam boiib qolgan ekan. Shundan s ng Ash'ariy va uning hamfikrlari mu'tazila mazhabini tark etib, Sunnat va sahobalar jamoasi yurgan yoiga tadilar. Shu yoida yuruvchilarni "ahli sunna val-jamoa" deb atay boshlaydilar 14 . 912-yilda Ash'ariy diniy amrlar, Alloh ma'rifati va uning yaratilmalari haqidagi bor islomiy manbalarni rganib, shariat islom asoslarini himoya qilish uchun yetarli kuchga ega, vahiyni tushuntirish uchun aqliy-mantiqiy tafakkurga hojat y qligini bayon qildi. Mu'taziliylar Qur'on matnlarini chuqur ta'vil qilishda mantiq katta tushuntirish quwatiga egaligini Qur'oni karim asosida dalillagan edilar. Ular aytar edilarki, Qur'on k r-k rona e'tiqodga qarshi, muslim va kofirlarni birdek aql bilan tafakkur qilishga chaqiradi (Qur'oni karim, 2:170; 5:104) va qayta-qayta uning s zlariga quloq tutishni buyuradi (3:63; 12:2.). Alloh, uning mavjudligi, zoti va sifatlarini bilish, shuningdek, chin e'tiqodga erishish, yaxshi-yomon axloqni farqlash, pay ambarlik va vahiyning haqiqatligi, moddiy olam tuzilishi va uning Yaratuvchisi orasidagi munosabatni aniqlash aql va tafakkursiz boimaydi. Aks holda ular diniy amrlar va naqlga tayanib, zamon talabiga javob bermay qolishi mumkin. Bunday paytda naql zining nomukammalligi tufayli haqiqiy iymonga putur yetkazadi. Bu ikki teologik maktab — mu'tazila va ash'ariyaning bahslari predmet va usul jihatidan teologik b o i s a ham falsafiy mushohadalardan xoli emas edi. Ayni choqda, bu ikki oqimning faylasuflarga munosabati salbiy edi. Ular bir tomondan, dinni tushunishda mantiqning foydali ekanligini tan olardilar, ikkinchi tomondan esa yunon taiimoti, ayniqsa, Aristotel oyalari asosida dinni tushuntirayotgan "al-falsafa"ni qoralar edilar 15 . 40 Ash'ariychilar shariat manfaatlarini himoya qilish uchun maydonga tushganliklari sababli, sha davrlarda ustuvor b lgan tendensiya b yicha falsafaga qarshi turganliklari tabiiy. Biroq, mu'taziliylar, zlari shariat tomonidan bid'at guruh sifatida qoralana turib, falsafani rad etganlar. Bundan mu'taziliylar diniy hujjatlarni tan olgan, degan xulosa chiqadi. Zero, "al-falsafa" diniy hujjatlarni tamomila inkor etardi. Moturidiyaning asoschisi Abu Mansur Moturidiy (870-944) Samarqandning Moturid qishlo ida tu ilgan. U dastlabki ta'limni zining qishlo ida olib, keyinchalik Samarqanddagi Raboti oziyon madrasasida davom ettirdi. Al-Moturidiy yashagan davr somoniylar hukmronlik qilgan davrga t ri keladi. U Samarqandda 944-yilda vafot etdi va qabri shahar chekkasidagi Chokardiza qabristonidadir. Moturidiyning asarlari soni n beshtaga yetadi. "Kitab at- Tavhid", "Kitab al-maqolot", Ka'biy asarlariga munosabat bildirilgan bir necha asarlari, "Kitabu bayoni vahmil — mu'tazila" ("Mu'taziliylar vahmu gumonlarining bayoni haqida kitob"), "Kitab ta'vilot al-Qur'on" ("Qur'on ta'villari kitobi") kabilar shular jumlasidandir. Abu Mansur al-Moturidiyning "Mo ahaz ash-sharoiya" ("Shariat asoslari manbasi"), "Kitab al-jadal" ("Dialektika haqida kitob") kabi asarlari ham b lgan. Bulardan tashqari, al- Moturidiyning "Kitab al-usul" ("Diniy ta'limot usuli kitobi") asari borligi ham ma'lum. Al-Moturidiy "Ta'vilot al-Qur'on" asarida Abu Hanifaning qarashlariga suyangan holda buz unchi oyalarni rad qilishga harakat qildi. Olimning mazkur asariga k p olimlar murojaat qilganlar va undan ijodiy foydalanganlar. Ayrimlar sharh yozib, allomaning fikrlarini yanada rivojlantirdilar. Shulardan biri Alouddin as- Samarqandiyning sharhidir. "Sharh ta'vilot ahlis-sunna" deb nomlangan bu asarning ikki nusxasi zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. Moturidiyga k plab olimlar ergashdilar. Ular orasida islom olamiga mashhur allomalar, Abul Hasan ar-Rustu foniy 41 (vaf.961), Ishoq ibn Muhammad as-Samarqandiy va Abdul Karim al-Pazdaviy (vaf.999), Abu Ahmad al-Iydiy kabi olimlar bor edi. Moturidiy ta'limotining keng tarqalishida ularning xizmatlari kattadir. Olmon olimi Ulrix Rudolf Moturidiy ilmiy merosini Ash'ariy ta'limoti bilan solishtirar ekan, ularning rtasida muayyan xshashliklar mavjud ekanligini e'tirof etadi. Shu bilan birga, eng muhim tamoyillarga tegishli bir talay farqlar ham uchrashini ta'kidlaydi. Ash'ariy z nazariyasini dalillash uchun radikal ta'riflar keltirishdan qaytmagan. Moturidiy esa, aksincha, radikallikdan qochgan. U k proq, barchani qoniqtiruvchi, shu bilan birga, islom asoslariga muvofiq keluvchi sintezlash y lini afzal k rgan. Bundan Moturidiyning hanafiylik an'analaridan kelib chiqib ish k rgani k rinib turadi. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling