Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali “metallurgiya va kimyoviy texnologiyalar” fakulteti

Aromatik uglevodorodlar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida toshko'mirni kokslash mahsulotlari (koks gazi, toshko'mir smolasi) va neftni qayta ishlash mahsulotlari qo'llaniladi. 1 tonna toshko'mirni kokslash va uni qayta ishlash natijasida 200 kg organik sintezda qoilaniladigan mahsulotlar olinadi.

Aromatik uglevodorodlar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida toshko'mirni kokslash mahsulotlari (koks gazi, toshko'mir smolasi) va neftni qayta ishlash mahsulotlari qo'llaniladi. 1 tonna toshko'mirni kokslash va uni qayta ishlash natijasida 200 kg organik sintezda qoilaniladigan mahsulotlar olinadi.

Maxsus turli toshko'mir yoki ko'mir aralashmalari maxsus kokslash pechlarida havo ishtrokisiz 1000°C da qizdiriladi. Kokslash ko'mirdagi organik massada chuqur kimyoviy o'zgarishlar sodir bo'lishi bilan boradi. Unda neft mahsulotlarini termik parchalanishidek, koks, kokslashni suyuq mahsulotlari va gaz hosil bo'ladi. Ko'mirda neftga nisbatan vodorod miqdori oz boigani uchun 75-80% koks, 4-5% suyuq mahsulotlar hosil bo'ladi

Ko'mirdagi uglevodorodlarni kokslash jarayoni natijasida quyidagi aromatik uglevodorodlar hosil bo'ladi: benzol, toluol, ksilollar, uch va tetrametilbenzollar, naftalin, antratsen va ularni gomologlari.

Kokslash harorati yuqori bo'lganiligi sababli suyuq mahsulotlar to'liq aromatlanadi va boshqa sinf birikmalari 3-5% miqdorda hosil bo'ladi. Koks gazi tarkibida ~ 60% vodorod, 25% metan va 2-3% etilen bo'ladi. Koks gazi vodorod olishda yoqilg'i sifatida qo'llaniladi.

Kokslash harorati yuqori bo'lganiligi sababli suyuq mahsulotlar to'liq aromatlanadi va boshqa sinf birikmalari 3-5% miqdorda hosil bo'ladi. Koks gazi tarkibida ~ 60% vodorod, 25% metan va 2-3% etilen bo'ladi. Koks gazi vodorod olishda yoqilg'i sifatida qo'llaniladi.

Aromatik birikmalar (yun. aroma — xushboʻy, muattar) — moleku-lasi bir yoki bir necha benzol yadrolaridan tashkil topgan organik birikmalar va ularning hosilalari. Eng oddiy vakillari benzol (C6H6) va uning hosilalaridir. Benzol yadrosidagi qoʻshbogʻlarning oddiy bogʻlar orqali bogʻlanishidan hosil boʻlgan benzol halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar aromatik xususiyat kasb etgan va shuning uchun ular alifatik birikmalar hamda alitsiklik birikmalardan katta farq qiladi. Aromatik birikmalar elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalari (galogenlash, nitrolash, sulfolash, alkillash, arillash va boshqalar)ga oson kirishadi. Masalan, nitrat kislota taʼsirida benzol nitrobenzolga aylanadi. Bir paytlar Aromatik birikmalar deyilganda faqat muat-tar tabiiy birikmalar (oʻsimliklardan olinadigan efir moylari, balzamlar, smolalar va boshqalar) tushunilardi. Bu birik-malarga „aromatik“, yaʼni xushboʻy degan nom ham oʻsha vaqtda berilgan. Hozir esa Aromatik birikmalar soʻzi oʻz maʼnosini yoʻqotgan, chunki xushboʻy birikmalar har xil sinfga ki-ruvchi organik birikmalar orasida ham mavjud. Koʻpchilik Aromatik birikmalar qoʻlansa yoki de-yarli hidi yoʻq. 19-asr oʻrtalaridan Aromatik birikmalar kimyosi juda tez rivojlana borib, ular texnika va laboratoriya ishlarida qoʻllana bosh-ladi. Aromatik birikmalar barqaror moddalardir. Ularni boshqa sinf birikmalaridan qatʼiy sharoitlardagina hosil qilish mumkin. Mas, benzolni 650°da atsetilendan faol koʻmir ishtirokida yoki siklogeksanni degidridlab olish mumkin. Aromatik birikmalar alifa-tik birikmalarni degidrotsikllash, po-limerlash yoki kondensatlash yoʻli bilan olinadi. Bu reaksiyalar aromatlash reak-siyasi deyilib, ular oʻsimlik, hayvon or-ganizmlari va mikroorganizmlarda ham roʻy beradi. Benzin ham sanoatda aromat-lash reaksiyasidan oʻtkaziladi, natijada benzinning xususiyatlari yaxshilanadi. Toshkoʻmirni kokslab yoki neftni termik va katalitik krekingga uchratib ham Aromatik birikmalar hosil qilish mumkin.