Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi»fakulteti
Nollashtirish tizimi o‘zida quyidagi elementlarni qamrab oladi
Download 0.53 Mb.
|
BITIRUV MALAKAVIY ISHI (2)oxiri
- Bu sahifa navigatsiya:
- EKOLOGIK QISM
|
Nollashtirish tizimi o‘zida quyidagi elementlarni qamrab oladi: nol o‘tkazgichi, ta’minlovchi manbani neytralini erga ulash qurilmasi va nol o‘tkazgichni erga qayta ulash.
Nol o‘tkazgichni vazifasi, faza qobiqga tutashgan zahotiyoq, kichik qarshiligiga ega bo‘lgan zanjirni hosil qilish va shu tok orqali himoya uskunasini ishga tushirish. Nol o‘tkazgichni qayta ulash, nol o‘tkazgichni barcha uzunligi davоmida ma’lum masofada oralab, bir necha marta erga ulab qo‘yish. EKOLOGIK QISM Jamiyatning tabiatga ta’siri kundan-kunga oshib borayotgan davrda ekologiya faniga qiziquvchilar safi borgan sari kengayib bormoqda, lekin hamma ham ekolog bo’la olmaydi. Tabiiy voqelikni tushunib, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlab, salbiy holatlarni tuzatishga ijobiy yondashadigan, tabiat qonunlarini inobatga olibgina qolmasdan, balki ular asosida o’z xayot faoliyatini tuza oladigan kishilargina ekolog bo’la oladilar. Seliktev zona- turar-joy maydoni uy-joy uchun mo'ljallangan hudud. Unda mikrorayonlar va turar joylar, madaniy va maishiy xizmat ko'rsatish korxonalari, alohida zararsiz korxonalar, ko'chalar, maydonlar, obodonlashtirish ob'ektlari, omborlar, zaxira hududlar, transport vositalari joylashgan bo'lishi mumkin. Turar-joy zonasining rejalashtirish tuzilishi qurilish boshlanishidan oldin belgilanadi va aholining farovon hayoti uchun zarur bo'lgan barcha binolarni, yashil maydonlarni, o'quv va ma'muriy muassasalarni va hatto kichik korxonalarni o'z ichiga oladi. Yagona hududiy makonga kiritilgan barcha uylar o'xshash arxitekturaga ega. Sanoat-turar-joy maydoni bo'lgan shaharlarda korxonalar olib kelishi mumkin bo'lgan zararlarni diqqat bilan hisoblash kerak. Bu, ayniqsa, sun'iy yoki tabiiy suv havzalari bo'lgan joylarga to'g'ri keladi. Suv to'g'ridan-to'g'ri yoki yog'ingarchilik orqali tushadigan suspenziya va chiqindilarni to'plash xususiyatiga ega. Agar siz tabiiy sharoitlarni hisobga olmagan holda turar-joy hududini qurmoqchi bo'lsak, unda ekotizimni buzilishi mumkin, bu esa uni uy-joy uchun yaroqsiz holga keltirishi mumkin. Buning oldini olish uchun shaharni rivojlantirish bosh rejasi tuziladi va tasdiqlanadi. Toza binolar va toza zonalarni GOST Iso 14644-1 ga muvofiq tasniflanadi. Sertifikatlash (sinov) paytida poklik sinfini tasdiqlash tartibi va joriy nazorat tartibi boshqacha. Har bir zona uchun aerozol zarralarining maksimal ruxsat etilgan kontsentratsiyasi jadvalda keltirilgan.
Sanoat hududining rejalashtirish tuzilmasida zonalar ajratiladi: ishlab chiqarish; sanitariya-himoya; energiya ob'ektlari; transport va ombor ob'ektlari; madaniy, maishiy va ilmiy-texnik xizmat ko'rsatish ob'ektlari, ishlab chiqarish asosida turli xil o'quv muassasalari va umumiy tuman ahamiyatiga ega bo'lgan boshqa muassasalar. Sanitariya-himoya zonasi (SHZ) atrof-muhit va inson salomatligiga zararli ta'sir ko'rsatadigan ob'ektlar va tarmoqlar atrofidagi hudud. Xavf sinfini aniqlash belgilari GOST 12.1.007-76 standarti bilan belgilanadi va quyidagi jadvalda keltirilgan:
Organizmga ta'sir qilish darajasiga ko'ra zararli moddalar jadvalda keltirilgan to'rtta sinfiga bo'linadi.
I va II sinflarga asosan kimyoviy ishlab chiqarish, metallurgiya, mashinasozlik va metallga ishlov berish, ma'dan va metall bo'lmagan qazilmalarni qazib olish, katta tsement, ohak va boshqa qurilish materiallari ishlab chiqarish kiradi. qattiq va suyuq yoqilg'ida ishlaydigan yirik issiqlik elektr stantsiyalari. III sinfga asosan to'qimachilik, hayvonot mahsulotlarini qayta ishlash zavodlari, shuningdek yog'ochni qayta ishlash kiradi. IV va M sinflari asosan oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlashni o'z ichiga oladi. Sanitariya-himoya zonasi chegaralarida odamlar yashashi uchun mo'ljallangan ob'ektlarni, bog'dorchilik va bog'dorchilik uchun maydonchalarni, oziq-ovqat sanoatini, sport majmualari va inshootlarini, ta'lim va davolash-profilaktika muassasalarini joylashtirish taqiqlanadi. Sanitariya-himoya zonasining hududi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi va dam olish uchun ishlatilishi mumkin emas. Bundan tashqari, sanitariya-himoya zonasining hududi ko'kalamzorlashtirilishi kerak: minimal peyzaj maydoni sanitariya-himoya zonasining kengligi asosida olinadi. Shunday qilib, v va VI zararli korxonalar uchun yashil maydon maydoni kamida 60%, III va II korxonalar uchun - kamida 50% va I sinfga tegishli ishlab chiqarish uchun - kamida 40% bo'lishi kerak. Shuningdek, standartlarga muvofiq, 100 m (oziq-ovqat, tibbiy, farmatsevtika va boshqa sanoat tarmoqlarini o'z ichiga olgan) sanitariya-himoya zonasiga ega korxonalar zararli sanoat (metallurgiya, kimyo, neft-kimyo va boshqa sanoat tarmoqlari) bilan bog'liq korxonalar bilan sanoat zonalari hududida joylashtirilmasligi kerak.- himoya zonalari. Sanoat korxonalari va ob'ektlarini joylashtirish uchun maydonlar egallagan hududning hajmiga bo'lgan talab sanoat zonasining umumiy maydonining 60 foizini tashkil qiladi. Shu bilan birga, sanoat korxonasi uchastkasining hajmi uning qurilish maydonining ma'lum bir ishlab chiqarish faoliyati uchun standartlarga muvofiq belgilangan sanoat korxonalari saytlarining qurilish zichligi ko'rsatkichiga nisbati bilan teng bo'lishi kerak. Shahar hududini funktsional rayonlashtirishda kuzatilishi kerak bo'lgan sanitariya me'yorlariga qo'shimcha ravishda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va uning xarajatlarini kamaytirishga olib keladigan ishlab chiqarish zonalari va sanoat korxonalarini joylashtirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini hisobga olish kerak. Ushbu talablarga quyidagilar kiradi: energiya va suv ta'minoti manbalariga, xom ashyo bazalariga va ishlab chiqarish mahsulotlarini iste'mol qilish markazlariga yaqinlik; transport yo'llariga yaqinlashish, temir yo'llarga nisbatan qulay joylashtirish imkoniyati; ishlab chiqarishni keyinchalik kengaytirish uchun salohiyatga ega bo'lgan maydon uchun zarur bo'lgan hudud; hududning geologik sharoitlari, uning zarur muhandislik infratuzilmasini rivojlantirish uchun yaroqliligi. Barcha xavfli sinf korxonalari uchun SHZ taxminiy o'lchamlari: sanoat ob'ektlari va birinchi sinf ishlab chiqarish-1000 m; sanoat ob'ektlari va ikkinchi darajali ishlab chiqarish-500 m; sanoat ob'ektlari va uchinchi sinf ishlab chiqarish-300 m; sanoat ob'ektlari va to'rtinchi sinf ishlab chiqarish-100 m; sanoat ob'ektlari va beshinchi sinf ishlab chiqarish-50 m. Korxonalar, inshootlar va boshqa ob'ektlarning tasnifi va ularni tegishli SHZ deb tasniflash bilan bu erda tanishish mumkin: turar-joy binolari, shu jumladan alohida turar-joy binolari, landshaft va dam olish joylari, dam olish maskanlari, dam olish maskanlari, sanatoriylar va dam olish uylari, bog'dorchilik shirkatlari va yozgi binolar, jamoaviy yoki individual yozgi va bog ' uchastkalari hududlari, boshqa hududlar: sport inshootlari, o'yin maydonchalari, ta'lim va bolalar muassasalari, umumiy foydalanish uchun davolash-profilaktika va sog'lomlashtirish muassasalari. SHZ sanoat ob'ekti yoki bino va inshootni ishlab chiqarish chegaralarida joylashtirishga ruxsat beriladi ko'rsatilgan ob'ekt xodimlariga xizmat ko'rsatish va sanoat ob'ektining (ishlab chiqarish) faoliyatini ta'minlash uchun: favqulodda xodimlar uchun turar-joy bo'lmagan xonalar, smenada ishlaydigan xodimlar uchun xonalar (ikki haftadan ko'p bo'lmagan), boshqaruv binolari, dizayn byurolari, ma'muriy binolar, ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari, yopiq turdagi poliklinikalar, sport va sog'lomlashtirish inshootlari, hammom, kir yuvish xonalari, savdo va umumiy ovqatlanish ob'ektlari, motellar, mehmonxonalar, garajlar, jamoat va individual transportni saqlash uchun saytlar va inshootlar, yong'in omborlari, mahalliy va tranzit kommunikatsiyalar, elektr uzatish liniyalari, elektr stantsiyalari, neft va gaz quvurlari, texnik suv ta'minoti uchun artezian quduqlari, texnik suv tayyorlash uchun suv sovutish inshootlari, kanalizatsiya nasos stantsiyalari, aylanma suv ta'minoti inshootlari, yoqilg'i quyish stantsiyalari, avtoulovlarga texnik xizmat ko'rsatish stantsiyalari. Shahar hududini hududiy va funktsional rayonlashtirish, uning tarkibiy elementlarini erkin taqsimlash printsipidan farqli o'laroq, shahar hududiy rivojlanishi uchun ijtimoiy va iqtisodiy foyda keltiradi. Iqtisodiy afzalliklar hududiy resurslarni ma'lum bir funktsiyani bajarish uchun hududni tanlashga oqilona yondashuv orqali, uning potentsiallari yig'indisini hisobga olgan holda, shuningdek muhandislik kommunikatsiyalari va transport tarmoqlarini tashkil etish xarajatlarini kamaytirishdan iborat. Ijtimoiy imtiyozlar atrof-muhitga yukni kamaytirish, shuningdek, aholining hayot sifatini yaxshilash imkoniyatlaridan iborat. Shaharlarning funktsional va hududiy tuzilishidagi sanoat zonalari alohida o'rin tutadi. Birinchidan, sanoat korxonalari aholining katta qismi uchun barqaror daromad olish va shahar bandligini ta'minlash uchun ish bilan ta'minlaydi. Shu bilan birga, sanoat mahsulotlari shahar byudjetini to'ldirish manbai bo'lib, shaharning iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shadi. Shunga qaramay, zamonaviy postindustriya jamiyatiga o'tish sharoitida, ilm-fan va axborot texnologiyalarining rivojlanishi, iqtisodiyotning sanoat sektoriga xizmat ko'rsatish sohasining ustunligi tufayli ko'plab sanoat korxonalari ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishga muhtoj yoki umuman o'z ahamiyatini yo'qotishgan. Bu shaharning hududiy va funktsional tuzilishini o'zgartirishga olib keldi. So'nggi o'n yilliklar davomida urbanizatsiya tez sur'atlari natijasida shahar maydonlarining tez o'sishi va Markaziy hududlarni atrof-muhitdan olib tashlash sodir bo'ldi, buning natijasida sanoat hududlari asosan shaharlarning Markaziy qismida bo'lib, tarixiy markazni va ommaviy jihozlangan hududlarni ajratib turadigan "sanoat kamarlari" ga aylana boshladi. Ko'pincha, "kulrang kamar" sanoat zonalarida joylashgan ko'plab ishlab chiqarish majmualari iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining zamonaviy sharoitlariga javob bermaydi: ishlab chiqarish keng ko'lamli yer maydonlarini egallagan, shahar markazining ekologik holatiga jiddiy zarar etkazadigan eskirgan quvvat va texnologiyalarda ishlaydi; ishlab chiqarish hududlari qisman yoki to'liq sanoat ahamiyatini yo'qotdi va hozirgi vaqtda ular boshqa funktsiyalar uchun ishlatiladi yoki umuman ishlatilmaydi, "tashlab qo'yilgan". Degradatsiyaga uchragan sanoat hududlari uchun quyidagi xususiyatlar keng tarqalgan: ishlab chiqarish chiqindilari bilan tuproq, suv va havoning ifloslanishi natijasida tabiiy muhitning past sifati; -sanoat hududlaridagi noqulay ekologik vaziyat tufayli aholi oldida yomon; -tarixiy va me'moriy ahamiyatga ega bo'lgan sanoat korxonalarining binolari-diqqatga sazovor joylari mavjudligi, ko'pincha davlat himoyasida; transport chorrahalariga yaqinlik va kirish yo'llari bilan ta'minlash; sanoat hududida sanoat ishlab chiqarishni to'xtatgandan keyin ham ishlashga qodir bo'lgan rivojlangan muhandislik infratuzilmasi. Natijada, erdan oqilona foydalanish va tanazzulga uchragan sanoat hududlarini iqtisodiy oborotga jalb qilish, shaharlarning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, hududiy-fazoviy rivojlanishini ta'minlash maqsadida foydalanilmayotgan yoki maqsadga muvofiq foydalanilmaydigan sanoat hududlarini shaharsozlik faoliyatining muhim vazifalaridan biri bu vakolatli shaharsozlik hisoblanadi. Shunday qilib, parchalanib ketgan ko'plab sanoat joylari markazga yaqin joylashgan, keng hududlarni egallaydi va shu bilan birga shaharlarga iqtisodiy foyda keltirmaydi, shahar qiyofasining me'moriy va shaharsozlik yaxlitligini buzadi, ekologik beqarorlik va ijtimoiy norozilikni keltirib chiqaradi. Boshqa narsalar bilan bir qatorda, bu shahar chetlarining yanada o'sishiga olib keladi, bu ijtimoiy aloqalarni yo'q qilishga, transport, uy-joy, infratuzilma va boshqa muammolarni bartaraf etishga olib keladi, bu birgalikda shaharlarning fazoviy-hududiy rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. ishlab chiqarish zonalarining joylashuvi va ularning hajmi sanoat faoliyatining xususiyatlari, uning aholi salomatligiga zararli darajasi, muhandislik va transport tizimlarining o'ziga xos xususiyatlari asosida belgilanadi. Shahar funktsional rayonlashtirishni amalga oshirishda sanoat hududlarini shahar muhitiga uyg'un ravishda kiritish uchun iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va sanitariya talablarini hisobga olish kerak. Tabiatning ekologik holatining buzilishi - tuproq, havo va suvning tiriklik uchun zararli moldalar bilan ifloslanishi, zaxarlanishi, o’simlik va hayvonlarning foydali turlarining kamayib ketishi, tabiiy landshaftlarning tez o’zgarishi, yangi qishloq va shaharlarning paydo bo’lishi, aholi sonining ko’payishi, energiya, suv va oziq-ovqatga bo’lgan talabning o’sishi natijasida rivojlanish markazlarining tabiat ichkarisiga – o’zlashtirilmagan joylariga kirib borishi insonning yashash muhitining tubdan o’zgarishiga sabab bo’lmoqda. Shu sababli atrof muhitni muhofaza qilish bu bir kichik mintaqaning emas, balki bir katta qit’aning, undagi xalqlarning, davlatlarning xalqaro muammosiga aylanib qolmoqda. Masalan, Orol, Orol atrofidagi ekologik fojia butun Turkistonninggina emas, balki Eron-Turon tuprog’ida joylashgan davlatlarning hamjixatligida hal bo’ladigan muhim muammo bo’lib qoldi. Dunyoning turli joylarida yuzaga kelgan ekologik ofatlar Chernobil AESining portlashi, Ufa shaxridagi kimyo zavodining yonishi, Orolning qurishi, Sirdaryo etak qismining loyqa bosishi, dengiz va okeanlarda neft tashuvchi kemalarning yonib g’arq bo’lishi va neftning suvga tushishi, Semipalatinskda o’tkazilgan yer usti va yer osti yadro portlatishlarining zararli ta’siri yil sayin ko’payib bormoqda. Insonlar tabiatga tuzatib bo’lmaydigan zarar yetkazmoqdalar, tabarruk tuproq, zilol suvlar va musaffo havo zaxarlanmoqda, ifloslanmoqda, o’simlik turlari va hayvonlar zotining kamayishiga sabab bo’lmoqda, turli kasalliklar kelib chiqmoqda. Agar biz tabiat qo’ynida tinch va sog’ yashashni hoxlasak, tabiat qonunlarini o’rganishimiz, o’zlashtirishimiz va ular asosida o’z hayot faoliyatimizni, ish rejalarimizni, dasturlarimizni tuzishimiz kerak bo’ladi. Aks holda, bizning barcha harakatlarimiz behuda ketadi. Tabiatning ekologik qonunlarini, orgamizmlarning bir-birlari va ularning atrof muxit bilan doimiy munosabatlarini chuqur o’rganib yetgandan keyingina biz tabiatni muhofaza qilishga tayyor bo’la olamiz. Atrof muxitni muhofaza qilish va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish shu kunning eng muxim ekologik muammosi hisoblanadi va bu muammo 6,5 mlrd. aholi hamda ular yashayotgan davlatlar manfaatini o’z ichiga qamrab oladi. By muammo hayotning barcha muammolaridan farq qilgan holda, Yer yuzidagi jonzotlar, shu jumladan, eng avvalo insonlar salomatligini saqlashni ko’zda tutadi. Bu xayrli ishda orqaga qaytish Yer yuzidagi hayotni, jamiyat taqdirini tabiiy ofatlar yoqasiga keltirib, kelajak avlod yo’lini to’sib qo’yishdan iboratdir. Fan-texnikaning rivojlanishi jamiyatga misli ko’rilmagan yutuqlar keltirish bilan bir qatorda, jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi munosabatlarning keskinlashishiga, ekologik holatning yomonlashishiga, tabiiy resurslarning isrof bo’lishiga, suv, havo, tuproqning ifloslanishiga, zaxarlanishiga, o’simlik va hayvonlarning kamayib ketishiga, katta-kichik ekosistemalarning, ularning biotik birliklari bo’lmish biomlarning parchalanishiga, buzilishiga olib keldi. Yer yuzining turli mintaqalarida vujudga kelgan ekologik muammolar ekologik tanglik, hattoki, ekologik xalokat kabi tushunchalarni keltirib chiqardi. Bu yerda shuni xam aytib o’tish kerakki, g’arb targ’ibotchilari ichida ekologik xalokatlarning kelib chiqishini fan yutuqlariga bog’lovchi alarizm, texnologik pessimizm kabi xavfli g’oyaviy oqimlar kelib chiqdi. Olimlarning fikricha, fan-texnika yutuqlari insoniyat xayotida katta rol o’ynadi, muxitning ekologik holatiga ta’sir qildi. Hozirgi zamon ekologiya muammolarini fan-texnika yutuqlari asosida xal qilish jarayonida ekologiya fani, uning yo’nalishlari, jamiyat va tabiat o’rtasidagi ziddiyatlarni xal qilishdagi imkoniyatlari muxim omil hisoblanadi. Ekologik tanglik va halokatlarning oldini olishda, jamiyat va tabiat o’rtasidagi ekologik ziddiyatlarni xal etishda ekologiya fanining so’nggi yillarda erishgan yutuqlarini amaliyotda qo’llash katta ahamiyatga ega. Ekologiya fani oldida turgan amaliy vazifalar quyidagilardan iborat: 1) toza muxitda hozirgi va kelajak avlodlar sog’ligini ta’minlash; 2) tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish bilan bir qatorda chiqindisiz texnologiyalarni ishlab chiqarish; 3) sun’iy ekosistemalarning (qishloq xo’jaligi) doimiy va yuqori xosildorligini ta’minlash; 4) axolining turli tabakalariga ekologik ta’lim va tarbiya berish yo’li bilan tabiat muhofazasini amalga oshirish. Ekologiya fanining butun faoliyati, yutuqlari, yo’nalishlari yuqorida ta’kidlangan muammolarni hal qilishga qaratiladi. Bu masalalardan tashkari katta-kichik ekologik muammolar ham ko’pdir, ya’ni ekologik atamalar izoxi, uslubiy va nazariy yo’nalishlari, ekologiyada boshqa fanlar yutuklarini taxlil qilish va xokazo. Hozirgi kunda xo’jalikning turli tarmoqlarida «sanoat ekologiyasi», «kimyo ekologiyasi», «biokimyoviy ekologiya», «qishloq xo’jalik ekologiyasi», «xarbiy ekologiya», «psixoekologiya», «ijtimoiy ekologiya», «odam ekologiyasi» kabi yo’nalishlar rivojlanmoqda. Ekologiyaning bunday yo’nalishlari shuni ko’rsatadiki, ko’pgina fanlar o’zining yo’nalishini ekologiyalashtirib, yangi-yangi masalalarni yangi usul, ekologik fikrlash yo’li bilan hal qilishga kirishmoqda. Ekologiya mustaqil fan bo’lib, uning ob’ektiv usullari, tili, amaliy vazifalari bor. Ekologiya tirik tabiatda uchraydigan turlar, tur vakillarining populyatsiyasi (guruxi)ni, turlar hosil qiluvchi turli birlashmalar (senozlar)ni, biotsenozlarni, ekosistemalarni va ularning ko’payishini, rivojlanishini, hamda tarqalishini, ularning o’zaro va muxit bilan munosabatlariga oid qonuniyatlarini o’rganadi. Ekologiyaning o’ziga xos hususiyatlaridan biri shundan iboratki, bu fan bepoyon dunyoda yo’qolsa tiklanmaydigan har xil turlarning, tur vakillarining, genetik farqlamuvchi individuumlarning yashash sharoitlarini, ularni o’rab turgan va doim o’zgaruvchan omillari ta’sirini aniqdaydi. Ekologiya tabiatdagi oddiylikdan turli murakkab muammolarni, ular o’rtasidagi bog’lanishlarni yoritish davomida olgan bilimlar asosida muxitning ertangi kundagi holatini oydinlashtiradi, falsafiy nuqtai nazardan tabiiy va gumanitar fanlarni analiz va sintez qilib tabiatni muhofaza qilishga nazariy asos soladi, uning moxiyatini va bu ish bir davlat, millatning emas, balki xalqaro va millatlararo muammo ekanligini tushuntiradi. Atmosferaning eng muxim tarkibiy qismi bo’lgan kislorod inson hayoti uchun muxim rol o’ynaydi. Sayyoramizdagi o’simlik dunyosi yiliga 160 milliard tonna karbonat angidrid gazini o’zlashtirib, atmosferaga 120-190 milliard tonna kislorod yetkazib beradi. Bundan tashqari, ular havodagi changning to’rtdan uch qismini tutib qoladi hamda sulfit gazining uchdan ikki qismini yutadi. O’simliklar mavjud bo’lgan xududda havoning harorati ular bo’lmagan joylarga nisbatan 2-3 daraja past bo’lishi isbotlangan. Atmosfera havosining ifloslanishida havo tarkibidagi kislorod, ozon, azot, karbonat angidrid gazi va boshqalardan tashqari, zaxarli gazlarning, chang zarrachalarining ko’plab aralashuvlarini kuzatish mumkin. Toza havoni bulg’ovchi asosiy omillardan yana biri avtotransport vositalaridan chiqayotgan zaxarli gazlardir. Undan chiqadigan is (karbonat angidrid) gazi havoga nisbatan og’irrok bo’lgani bois doimo yer sirti yaqinida to’planadi. Is gazining zararli tomoni shundaki, u qondagi gemoglabinga qushilib, kislorodning organizm hujayralariga yetib borishiga yo’l qo’ymaydi. Shuningdek, avtomobildan chiqadigan gaz tarkibidagi akrolen, formaldegid, tetrayetil qo’rg’oshinlar ham inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, atmosfera havosini zaxarlovchi soxalardan biri issiklik elektr stansiyalari, issiklik elektr markazlari va qozon qurilmalaridir. Issiklik elektr stansiyalaridan chikarib tashlanadigan zaxarli moddalar mikdori juda katta. Masalan, oyiga 51 ming tonna ko’mir sarflaydigan elektr stansiya qozon qurilmasi har kuni 33 tonna oltingugurt angidridni havoga ajratib chiqaradi. Qulay metereologik sharoitda esa 50 tonna oltingugurt kislotaga aylanishini inobatga olsak, bu qurilmadan har kuni qo’shimcha yana 40-50 tonna kul chiqarib tashlanadi. Shuningdek, qora metallurgiya sohasining ham atmosfera ifloslanishidagi ulushi yuqori. Misol tariqasida aytadigan bo’lsak, bir tonna cho’yan olishda atmosferaga 4,5 kilogramm chang, 2,7 kilogramm zaxarli gaz, 0,1-0,5 kilogramm marganets chiqarib tashlanadi. Ushbu moddalar tarkibida kam mikdorda bo’lsa ham mishyak birikmalari, fosfor, surma, qo’rg’oshin, simob bug’lari, vodorod sianid kabilar uchraydi. Qora metallurgiyaning hozirgi zamonaviy zavodlari ko’mirni kokslantiruvchi sexlarga ega. Koksoximiyaviy ishlab chiqarish atmosfera havosini chang va uchuvchi birikmalar bilan ifloslaydi. Bir tonna koks olishda 300-320 metr kub koks gazi hosil bo’lib, uning tarkibida 50-63 foiz vodorod, 20-34 foiz metan, 5,4-7 foiz uglerod oksid, 1,6-4 foiz karbonat angidrid, 5-10 foiz azot, 2-2,6 foiz uglevodlar va boshka moddalar mavjud. Rangli metallurgiya zavodlaridan toksik (zaxarlovchi) changsimon moddalar- mishyak va qo’rg’oshin atmosferaga chiqarib yuboriladi. Bular ham odam organizmi uchun zararlidir. Bu kabi misollarni yana ko’plab keltirish mumkin. Shu bois hozirgi kunda atmosferani muxofaza qilish bo’yicha bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Avtotransport vositalarining dvigatellarini gaz yordamida ishlashini yo’lga qo’yish, yonishdan hosil bo’lgan gazlarni neytrallashtirish, dvigatellarni takomillashtirish elektroavtomobillarga (elektromobillar) o’tish va boshqalar shular jumlasidandir. Bu kabi tadbirlar bilan bir qatorda, mamlakatimizda quyoshli kunlarning soni yil davomida 280-300 kundan ortiqligini inobatga olsak, quyosh energiyasidan foydalanishning imkoniyatlari yuqori. Undan tashkari bir yilda 1 m2 yer yuzasiga tushadigan quyosh energiyasining o’rtacha miqdori 546x107 Joulni tashkil etib, bu taxminan 300 kilogramm ko’mir yoqilganida ajralib chiqadigan energiyaga teng. Bir gektar maydonga tushadigan quyosh nuri esa ikki tonna ko’mir energiyasiga ekvivalent bo’ladi. Shu bois kelgusida quyosh energiyasi hisobiga harakatlanuvchi transport vositalaridan foydalanish borasida ham olimlar tomonidan bir qancha izlanishlar olib borilmoqda. Atrof-muxit muxofazasida quyosh energiyasining yana bir muhim jixati shundaki, fotosintez jarayoni tufayli o’simliklar havodan karbonat angidirid gazini qabul qilib, inson organizmi uchun zarur bo’lgan oksigen moddasini ishlab chiqadi. Inson bir kecha kundiz o’pkasidan 10 ming litr xavo o’tkazadi va yiliga bir tonnadan ortiq; oksigen qabul qiladi. Masalan, ochiq, ilik kun davomida bir gektar o’rmon havodan 220-280 kilogramm karbonat angidrid gazini o’zlashtirib, 180-220 kilogramm oksigen chiqaradi. Bundan tashqari, bir gektar maydondagi daraxtlar barglarida chang o’tirib qolishi natijasida yil davomida (changli davrlar hisobga olingan) 100 tonnagacha changni ushlab qoladi. Inson biosferaning biologik elementi bo‘lib, tabiatning muhofazasi faqat insonning qo‘lida, chunki, uning madaniyatsizligi tufayli tabiat muhofaza qilishga muhtoj bo‘lib qoldi. Insoniyat tabiat bilan muayyan qonuniyatlar asosida munosa-batda bo‘ladi. Bu qonuniyatlarni buzish, o‘nglab bo‘lmas ekologik falokatlarga olib keladi. Bu xavfni ancha kech, 70-yillarning boshlaridagina anglay boshladik. O‘shanda mazkur masala dunyo miqyosidagi taraqqiyotga bag‘ishlangan dastlabki G‘arb modellarida keskin qilib qo‘yilgan edi. Bu hol bamisoli «bomba portlagan-day» ta’sir etdi. Insoniyat qanday xavf qarshisida turganligini, atrof-muhitga inson faoliyati tufayli yetkazilgan zarar qanday natijalarga olib kelganligini yaqqol his etdi. Insoniyat tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay jadal yuritilgan xo‘jalik faoliyati Rim klubining «XXI asr yo‘li» deb atalmish tadqiqotlaridan birida ko‘rsatib o‘tilganidek, yer yuzida tuproq qurashi, o‘rmonlardan mahrum bo‘lish, boshqalarning haddan tashqari ko‘p ovlanishi, tuzli yomg‘irlar, atmosfera ifloslanishi, azon qatlami buzilishi va hokazolarning ro‘y berishiga olib keldi. Dunyo okeanlarining suvlari halokatli ravishda ifloslanib bormoqda, uning takroriy mahsuldorligi keskin pasaymoqda. Jadal sur’atlar bilan yuz berayotgan urbanizatsiya jarayonlari shaharlarning asosiy aglomeratsiyalari eng yirik ifloslantirish manbalariga aylanib qoli-shiga olib keldi. Tarkibida oltingurgut oksidi va azot oksidi bo‘lgan tuzli yomg‘irlar yog‘ishi ko‘paydi. Buning natijasida butun dunyoda ekologik muhitning yomonlashuvi bilan bog‘liq turli-tuman kasalliklar soni ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Buning ustiga, Dunyo aholisi yildan-yilga o‘sib borib, ko‘proq miqdorda oziq-ovqat, yoqilg‘i, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab-chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa, o‘rmonlar egallab turgan maydonlarning jadal sur’atlarda qisqarishiga, cho‘l-sahrolarning bostirib kelishiga, tuproqning buzilishiga, atmosferaning yuqorida joylashgan azon to‘sig‘i kamayib ketishiga, yer havosining o‘rtacha harorati ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab bo‘lmoqda. Beto‘xtov ketayotgan qurollanish poygasi, atom, kimyoviy qurollar va ommaviy qirg‘in qurollarining boshqa turlarini ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashaydigan muhit uchun juda katta xavfdir. Hozir XXI asr bo‘sag‘asida Fan-texnika taraqqiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jo‘g‘rofiy-siyosiy tuzilishi o‘zgarmoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko‘rsatilayotgan ta’sirni tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o‘zaro ta’sirini uyg‘unlashtirish, inson va tabiatning o‘zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo‘lib qolmoqda. Xalqaro hamjamiyat insonning nafaqat yashash huquqi, balki to‘laqonli va sog‘lom turmush kechirish uchun zarur mo‘tadil atrof-muhit sharoitlariga ham bo‘lgan huquqlarining muqaddas va daxlsizligini allaqachonlar e’tirof etgan. Ekologik xavfsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi, juda zarurligi bois eng muhim muammolar jumlasiga kiradi. Bu muammolar amaliy tarzda hal etilsa, ko‘p jihatdan hozirgi va kelgusi avlod turmushining ahvoli va sifatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish bilan bog‘liq tarmoqlarini ekologik jihatdan zararsiz texnologiya yordamida rivojlan-tirishni ta’minlash imkoniga ega bo‘linadi. Ma’lumki, tabiatning holati birdaniga va darhol yomonlashib qolmaydi. Bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Boshqacha aytganda, ekologik vaziyat asta-sekin yomonlasha boradi. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammo-laridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfatlariga mos bo‘lib, sivilizat-siyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishi-ga bog‘liqdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning o‘zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz ko‘lamida hal qilish zarur. Ko‘rinib turibdiki, tabiiy muhitni inson yuritadigan xo‘jalik faoliyatining zararli ta’siridan ko‘pgina muammolar keng ko‘lam kasb etadi. Shu sababli hamkorlik asosida hal qilinishi lozim. Ekologiya muammosi yer yuzining hamma burchak-larida ham dolzarb, faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Dunyoning hamma davlatlarida tabiatni, uning suvi, tuprog‘i, havosi, o‘simlik va hayvonini muhofaza qilish bo‘yicha qonun va qoidalar bor. Yosh O‘zbekiston Respublikasi 9-dekabr 1992 yili: «Tabiatni muhofaza qilish» qonunini qabul qildi. Bu mukammal zamonaviy va eng zarur hujjat Vatanimiz tabiatini saqlashda, uni boyitishda katta rol o’ynaydi. Shunday yo‘llar bilan inson o‘zi yashab turgan ekologik muhitni muhofaza qiladi, o‘z salomatligini saqlaydi, o‘ziga ozuqa mahsulotlari yetishtiradi va eng muhimi kelajak avlodlarga toza, go‘zal, rang-barang boy tabiat qoldirishi uchun tabiat bilan kelishgan holda uning qonunlarini qabul qilishi shart, aks holda bizni tabiiy ofatlar kutadi. Shuningdek, metallurgiya zavodlaridan chiqadigan zaxarli gaz va zarrachalarni kamaytirish uchun maxsus filtrlardan foydalanish, kelajakda esa quyosh pechlarini ushbu soxada tadbiq etilishi atmosfera havosi ifloslanishining oldini olishda munosib xizmat qiladi. Organik yonilg’ilardan faqat elektr energiyasi olish uchun foydalanilmasdan, balki transport vositalari - teplovoz, teploxod, samolyot, avtomobil, traktorlar uchun, metall eritishda, bug’ olishda, uylarni isitish tizimlarida, oziq-ovqat sanoati korxonalarida va boshqa sohalarda foydalanish talab etiladi. Xulosa qilib aytganda, yuqoridagilarni inobatga olgan holda, bu yo’nalishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini o’rganish atrof-muxit musaffoligini ta’minlash yo’lida olib borilayotgan ishlar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. XULOSA Men IV kurs malakaviy bitiruv ishim OKMK AJ ga qarashli Elektr tarmoqlari boshqarmasi(ETB) “Tyagovaya-3” pasaytiruvchi podstansiyasi kuch transformatorlarini himoyalash masalalarini ko’rib chiqishdir. Amaliyot davomida "110/36/6 kV "Tyagovaya - 3" pasaytiruvchi podstansiyasi kuch transformatorlarini himoyalash masalalarini ko'rib chiqish" mavzusi bo'yicha ma'lumotlar to'plash, podstansiya tarixi, vazifasi, unda joylashgan elektr qurilmalar, releli himoya va avtomatika, boshqaruv, signalizatsiya qismlarini o'rganish, elektr, prinspial, funksional sxemalarini o'qishni o'rganish bilan shug'ullandim. Tyagovaya-3 Tyagovaya-3 podstansiyasi hozirgi kunda Qolmaqir karyerini 100 % elektr energiyasi bilan ta’minlaydi. Ushbu podstansiya Tyagovaya-1 podstansiyasidan 35 kV AC-120 kabel havo liniyasi orqali kuchlanish qabul qiladi. Podstansiya ikkita seksiya shinasidan iborat. Seksiyalarga kuchlanish 2 ta C-35 tipli o’chirgich orqali TM-7500 kV li parallel ulangan transformatorlariga keladi. Bu tansformatorlar 35 kV ni 6 kV kuchlanishga pasaytiradi. Kuchlanish kabel liniyasidan 6 kV taqsimlash qurilmalariga boradi. 6 kV TQ da ham 2ta seksiyadan iborat bo’lib, umumiy 15 ta yacheykalar mavjud. Yacheykalar ichi shina ajratgichi, o’chirgich, liniya ajratgichi va zaminlash pichog’idan tashkil topgan. Yacheyka tashqarisida tokli kesim, maksimal tokli himoya, yerdan himoya, vaqt relesi va ko’rsatgich relelari mavjud. Taqsimlash qurilmasida Ism/tel va Bb/tel tipli vakummli o’chirgichlar qo’llanilgan. Elektr energiyasi LEP tarmog’i orqali iste’molchilarga yetqaziladi. Podstansiyada 3,3 kVli yopiq taqsimlash qurilmasi ham mavjud. Bu yerga kuchlanish 8 ta TMPU-4689 35/3 kV transformatorlari orqali keladi. O’zgaruvchan tok PEV tipli diodli ko’prokdan o’zgarmas tokka aylanadi. Bu yerda minusli, asosiy, yordamchi shinalar mavjud. Umumiy 11 ta iste’molchi liniyalardan iborat. 3,3 o’zgarmas kuchlanish kontakt tarmog’i bilan elektrovozlarga boradi. TM-7500/35/6 kuch transformatorlari himoya zanjiri sxemalari bilan tanishib chiqdim. Himoya elementlari, turlari, o'rnatmalari, vazifalarini, ushbu transformatorlarda yuz beradigan asosiy shikastlanishlarni o'rgandim. Podstansiya himoya operativ sxemalarini ko'rib chiqdim. Va yakunda ushbu kuch transformatorlari uchun zamonaviy mikroprossesorli himoya qurilmalarini o'rnatsih kerak degan fikrga keldim. Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||