Islom tarixi va falsafasi
Download 455.82 Kb. Pdf ko'rish
|
ijtimoiy psixologiyada guruh va sinf psixologiyasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- III.Bob. Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan metodlar
- 3.2.Sinf Jamoasidagi Muhitni Baholash Anketasi 1 . Sinfga daxldoligingizni qanday baholaysiz
- 2. Tasavvur qiling, sizga boshqa sinfda o’qish imkoniyati tug’ildi
- 3. Sinfingizdagi o’quvchilar o’rtasidagi munosabat qanday
- 5. Sinfingizdagi o’quvchilarning o’qishga munosabatlari qanday
- Qisqacha xulosa
26 III.Bob. Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan metodlar .
3.1. Qo’llaniladigan metodlar Chet ellarda va mamlakatimizda qilingan ilmiy ishlarni analiz kilar ekanmiz, e’no’sixologik tadkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi bulamiz. CHunki bunday tadkikotlarda shaxs xususiyatlarini o’rganuvchi turlicha testlardan tortib, proektiv metodlar, eksperimentallarning turlicha kurinishlari surok metodlari - anketa, intervg’yu, sotsiometriya, metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunda xam «Madaniy muxit va shaxs» guruxlararo munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanilmokda. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy ‘sixologik emas, balki umumiy ‘sixologiya bilan shugullanuvchi olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, etnopsixologik metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda. Chunki etno’sixologiya muammosi bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud metodikalardan birini kayta uzgartirishga yoki bulmasa, uzicha yangi metodlarni kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, etno’sixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchli mahlumotlar tu’langan metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi mumkin. Masalan: Ravenning matrik testi va muxit tahsirlari daxlsiz deb xisoblngan. Kettelning intellekt testi xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi. Kolaversa ularni sharxlash masalasida aloxida extiyotkorlik zarur. SHuning uchun xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitni xam yukori turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida umumiy fikr bildirmokdalar. Etno’sixologik tadkikotlarutkazishni maksad kilib kuygan xar kanday tadkikotchi asosiy ‘rintsi’lar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma-xilligi va ularning uzaro bir-biriga tahsir kursatishini inobatga olishi lozim. Bu narsa etno’sixologik tadkikot dasturini tuzishda albatta xisobga olinishi kerak. Misol uchun, Uzbekiston sharoitida tadkikot utkazmokchi bulinsa, kuyidagi narsalarga ehtiborni karatish lozim: 1)
SHu xudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bulgan umumiy ‘sixologik omillar va ularni aniklash usullari; 2) Fakat uzbek millatiga xos bulgan umumiy psixologik sifatlar va omillarni aniklash; 3)
Aniklashni omillarni yoki ‘sixologik sifatlarni ulchaydigan yoki eks’erimental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret sharoitlarga moslash; 4)
Tadkikotchi guruxini tekshirilayotgan milliy gurux tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan tahminlash. CHunki tadkikot obhekti xisoblangan guruxda usha gurux ti’ida tadkikot utkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga kuyilgan xar bir talab, savol va to’shiriklar ular uchun tushunarli bulsin.
27 SHuni aloxida tahkidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini, undagi etnik stereoti’larni tekshirishga karatilgan maxsus metodlar yuk, shuning uchun xam tadkikotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslash, kerak bulsa, u tildan bu tilga tarjima kilish kerak. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus ‘sixologik testlar yoki metodlarni (anketalar, suroklar, shkalalar, savollarni) tarjima kilish, tarjimondan yuksak bilimdonlik va ‘rofessional sifatlarni talab kiladi. Aks xolda metodika uz kimmatini yukotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. Xattoki, verbal (ogzaki berilgan) testlarni turli sharoitlarda kullab, olingan mahlumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi uzgarganligi ku’lab tadkikotlarda isbotlangan. SHuning uchun xam xar kanday metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni eks’ertlarga berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta sinovlar utkazish yuli bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir. Konkret- etno’sixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab-tadkikotni tabiiy sharoitlarda tekshiriluvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska kursatmalar berish yuli bilan utkazishdir. CHunki etno’sixologik tadkikotlarda ku’incha turli yesh, kasb va mahlumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadi. SHuning uchun xam ularning barchasiga tushunarli, anik to’shiriklar tizimini tuza olish xam ‘sixologlardan kator ‘rofessional malakalarni talab kiladi. Bizning nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng muximi u yeki bu millat vakillaridagi etnik sterioti’larni tadkik kilishdir. Bunda kanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadkikotchisi G.U.Ktsaevaning yozishicha, bu yerda turt guruxli metodlarni kursatish mumkin: 1 Shkalali ulchov metodlari- ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik ustanovkalarni tekshiradi. Masalan: Bagardusning mashxur shkalasi: kiyosiy fikrlash yuli bilan berilgan juftliklar ustanovkalarini xar bir tekshiriluvchi tomonidan anik baxolanishga asoslangan. Yoki Laykartning «baxolashlar yigindisi» metodi xam u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka- fikrlarga tekshiriluvchining ehtirozi yoki ehtirofini aniklaydi. Bu metodlar butun jaxon mikyosida ku’gina tadkikotlarda ishlatilgan va joy sharoitida moslashtirish jixatdan rekord kuygan desak buladi. 2 Kuzatish va surok metodlari- bunda usha madaniy muxitga xos bulgan uning bevosita boyliklari xisoblangan moddiy va mahnaviy kadriyatlar, maishiy sharoitlar, odatlar, anhanalar va xokazolar tashkari urganiladi. Surok metodlari ichida ku’rok anketa usuli kullaniladi, bunda xam millat vakilining turmush tarzi,avtobiografik mahlumotlari urganilib umumiy xulosa lar kontent-analiz kilinadi.Amerikalik olimlar D.Katts va Breylilar surok metodining uziga xos kurinishini etnik sterioti’larni aniklashda ishlatishgan. Masalan: ularni kiziktirayotgan masala buyicha imkoni boricha ku’ javoblar ruyxatini tekshiriluvchilarga berib, undan shu javoblar ichidan «uzinikini» tanlab belgilashni surashgan. Bundan tashkari 84 xil sifatni uz ichiga olgan ruyxatni uz
28 millatiga va boshka millatga xos bulgan besh yetakchi sifatni ajratib berish to’shirigini berishgan.. SHu yul bilan etnik sterioti’lar aniklangan. 3 proektiv metodlar- bu guruga asosan Rorshaxning «siyox doglari» testi, tematik a’’ertse’tsion test (TAT), boshlangan jumlalarni tugatish testi, fotosuratlarni baxolash testi, Lovenfelg’dning mozaikalari testi va boshkalar kiradi. Mavxbum berilgan to’shiriklarni bajarish sifati va javoblarni yunalishi buyicha xam turli millatlarga oid sterioti’lar urganilgan. 4 Shaxsning aloxida sifatlarini aniklashga karatilgan testlar. Masalan: G.Deyker va N. Friydlarning milliy xarakter va xususiyatlarini urganishga karatilgan testlar, ular asosan shaxs tahsirchanligi va xissiy reaktsiyalarni urganadi. Bundan tashkari shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi, mahnaviy dunekarashni urganish, adolat xissini aniklash,badiiy did testlari va boshka testlar kiradi
3.2.Sinf Jamoasidagi Muhitni Baholash Anketasi 1 . Sinfga daxldoligingizni qanday baholaysiz ? a) Men o’zimni jamoaning a’zosi sanayman; b) Ko’pchilik faoliyat turlariga ishtirok etaman; v) Bitta faoliyat turi bilan shugullanib, boshqasiga ishtirok etmayman; g) Jamoa a’zosi ekanligimni his etmayman; d) Sinfning boshqa bolalari bilan muloqot qilmayman; ye) Bilmadim, javob berishga qiynalaman.
a) Ha, o’tishni juda xohlayman. b) Qolgandan ko’ra butunlay o’tib ketardim; v) Hech qanday farqni ko’rmayman; g) Butunlay o’z sinfimga qolgan bo’lardim; d) O’z sinfimda qolib o’qishni juda xohlayman;
29 ye) Bilmadim, javob berishim qiyin. 3. Sinfingizdagi o’quvchilar o’rtasidagi munosabat qanday? a) Boshqa sinfdagilarga qaraganda zo’r; b) Ko’pchilig sinflarnikiga nisbata zo’r; v) Taxminan, ko’pchilik sinflarniki singari; g) Ko’pchilik sinflarnikiga nisbatan yomon; d) Har qanday sinfnikiga nisbatan yomon; ye) Bilmayman.
a) Har qanday sinfdagidan zo’r; b) Ko’pchilik sinflarga nisbata zo’r; v) Taxminan, ko’pchilik sinflar singari; g) Ko’pchilik sinflarga nisbatan yomon; d) Har qanday sinfga nisbatan yomo; ye) Bilmayman.
a) Har qanday sinfdagidan zo’r;
b) Ko’pchilik sinflarga nisbatan zo’r; v) Taxminan, ko’pchilik sinflar singari; g) Ko’pchilik sinflarga qaraganda yomon; d) Har qanday sinfga qaraganda yomon; ye) Bilmayman.
30 Natijalarni qayta ishlash Bolaning har bir savol bo’yicha ballari jamlanib, quyidagi me’yorlar bo’yicha talqin etiladi:
25-18 ballar – bolalar uchun sinf jamoasi anchagina yoqimli va jozibador. Sinfdagi muhit bolani to’liq qoniqtiradi. U jamoadagi boshqa bolalar bilan o’zaro munosabatlarni qadrlaydi.
17-12 ballar – bola sinf jamoasiga yaxshi moslashgan.Uning uchun sinfdagi muhit qulay va yoqimli. Bola uchun sinf jamoasi qadrlidir.
munosabatlaridagi sog’lom muhitiga noqulayliklar tug’diradi. Unda jamoadan ajralib qolish istagi yuqori yoki munosabatlarini o’zgartirishga zarurat bor.
holati va o’rnidan norozi. Sinf jamoasida noqulay sharoit hukmron. Ushbu myetodikani o’tkazishda sinf jamoasidagi munosabatlarni o’rganishga yo’naltirilgan boshqa “Stsiomyetriya” va “Saylov” singari myetodikalar bilan birga qo’llash ancha samarali natijalarni taqdim etadi. SHuningdyek, ankyeta bilan myetodikalar natijalarini solishtirish bolaning sinf jamoasi to’g’risidagi tasavvurlariga xolisona baho byerishga imkon tug’diradi.
Yukorida aytib utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyani urganishda fakat asosiylari xolos,chunki millatning ku’ kirralik ‘sixik xolatini urganishda yana ko’plab usullardan foydalanish mumkin, bu narsa tadkikotning maksadlariga, tadkikotchining esa uslubiy tayergarlik darajasiga boglik. Ayniksa, milliy steriotiplarni aniklashda millatning tilini barcha tilshunoslik uslublari bilan urganib chikish xam juda kimmatli mahlumotlar tu’lash imkonini beradi. CHunki til u yeki bu millat vakilining uzi millatga xos milliy kadriyatlarni, sterioti’larni uzlashtirishda asosiy vosita rolini uynaydi. SHuning uchun xam etno’sixolog uz tadkikotlarini tilshunos, etnograf, etnolog, sotsiolog, tarixchi xamkorligida utkazadi.
31 Xulosa Har qanday guruhni uning a`zolarining o’zaro birgalikdagi harakati jarayonida hosil bo’ladigan kommunikativ shahobcha sifatida talqin qilish mumkin. Guruhga sociometrik jihatdan yondashilgan tavdirda hayrihohlik va yoqtirmaslik shaxslararo munosabatlar istamasida tanlashning asosiy omili bo’lishni, munosabat bog’lashni, ishlashni, dam olishni, vaqtichog’lik qilishni hohlagani uchun tanlaydi. Lekin hayrihohlikka bir kishi boshqasini alohida ajratib ko’rsatishiga, guruhni o’zi uchun eng muhim belgilar bo’yicha tabaqalashtirgan holda ko’pchilik orasidan tanlab olishga yagona asos sifatida qaramaslipgkerak. Kishining o’z guruhi o’zini qurshab turgan voqeilikda mo’ljal olish manbai sifatida munosabatda bo’lishi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bu tendenciya mehnat taqsimotining qonuniyatli oqibati hisoblanadi. Birgalikdagi faoliyatning har bir ishtirokchisi ushbu faoliyatning ahamiyatiga molik shart-sharoitlariga, maqsadlari va vazifalariga, umumiy ishga har bir kishining va uning o’zi qo’shgan hissasiga beriladigan bahodan, o’z shaxsining umumiy fikrida aks etgan bahodan manfaatdordir. Bularning hammasi shaxslararo munosabatlar umumiy ish vositasida, uning jamoa oldiga jamiyat tomonidan chiqqan mazmuni va qadriyatlari orqali namoyon bo’ladigan jamoaga ko’proq hos bo’ladi. Individ guruh a`zolari bilan birgalikda o’zaro faol harakat qila borgan va uning oldiga qo’yilgan konkret vazifalarni hal qila borgan holda o’zining qimmatli niyatlariga ega bo’ladi. Ularning o’zlashtirilishi shaxs faoliyati ustidan guruh tomonidan real amalga oshiriladigan yoki shaxs guruhga mansub deb hisoblaydigan o’ziga hos nazorat olib borishni taqozo etadi. Guruhning qadriyatlariga, uning fikriga qarab mo’ljal olishi nuqtai nazari va bahosi uning uchun juda ham muhim bo’lgan kishilar doirasini alohida ajratib olishga majbur qiladi.
Bunday odamlar o’ziga hos prizma bo’lib xizmat qiladiki, shu tufayli o’zi uchun ahamiyatga molik ob`ektlarni, maqsadlarni, vazifalarni va boshqa odamlar faoliyatining usullarini ko’rishga va baholashga - social percepciya amallarini bajarishga intiladi. Bular uning uchun bamisoli o’zini ko’ra boshlaydigan ko’zguga aylanadi. Aftidan, bularning hammasi shaxslararo munosabatlarda afzal ko’rish va tanlashning sociometrik tadqiqotda uchramaydigan muayyan principlarini taqozo etishi kerak. Har qanday guruh to’zilishiga ko’ra guruh a`zolari nufo’zi va statusining o’ziga hos darajasini aks ettiradi. Uning yuqori qismidan referentometrik va sociometrik
32 tarzda tanlanadigan shaxslar o’rin oladi, eng orqada esa noreferent va sociometrik jihatdan surib chiqarilgan individlar turishadi. Mazkur ierarhiya zinapoyasining eng yuqori bosqichida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi. Peshqadam - bu shunday shaxsdirki, guruhning qolgan barcha a`zolari uchun o’zlarining manfaatlariga dahldor bo’lgan hamda butun guruh faoliyatining yo’nalishini va harakterini belgilab beradigan eng mas`uliyatli echimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblaydilar. Shunday qilib, peshqadam guruhning eng muhim muammolariga qiyosan undagi eng ko’prok darajadagi referentlik egasi bo’lgan shaxsdir. Peshqadam sociometrik «yo’lduz» bo’lishi ham va, aksincha, bunday bo’lmasligi ham mumkin u tevarak-atrofdagilarning shaxsiy hayrihohligiga sazovor bo’lmasligi ham mumkin, lekin agar u peshqadam bo’lsa, u holda uning tevarak- atrofdagilar uchun referentliligi shubhasizdir. Peshqadam rasman guruhning rahbari bo’lishi ham va, aksincha bo’lmasligi ham mumkin. Peshqadam bilan rahbarlikning yagona bitta shaxsga to’g’ri kelishi maqbul hodisa hisoblanadi. Bordi-yu, agar bunday muvofiqlik bo’lmasa, u holda guruh faoliyatining samaradorligi rasmiy rahbar bilan norasmiy peshqadam yoki peshqadamlar o’rtasidagi munosabatlar qay tarzda yuz berishiga bog’liq bo’ladi. O’spirinlik yoshida o’quvchilarning shaxslararo munosabatlar sistemasi doirasida bir- birlariga nisbatan talablari va orzu-umidlari ayniqsa keskin tusga kiradi. Ana shunday hollarda yuqori sinf o’quvchilari jamoasidagi peshqadam ko’pincha namuna, sinfda yuqori darajadagi referent shaxs bo’lib hisoblanadi, boshqa barcha o’quvchilar o’zlarining va boshqalarning hatti-harakatlarini shularga qarab baholashadi. Ba`zan pedagoglar va ota-onalar a`lochi o’quvchilar sinf jamoasi mavqeini egallaydilar, degan yanglish fikrga tayangan holda ish tutadilar. Agar quyi sinflarda a`lochi o’quvchi bilan jamoaning peshqadami maqomlari o’rtasida bevosita bog’lanish sezilmaydi. Yahshi o’qishning o’zi tahsinga loyiq narsa, lekin a`lochi o’quvchi o’z sinfdoshlari orasida peshqadamlik mavqeiga faol ko’maklashgan taqdirdagina ega bo’lishi mumkin. Bu ayniqsa darsda muntazam jamoa tarzdagi o’quv ishini tashkil etish jarayonida bo’ladi.
33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 . Karimov A.I. “Yuksak ma’naviyat –engimas kuch” T., “Ma’naviyat”, 2008 2. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. —T.: O’zbekiston, 1994. 3. Karimov I.A. Barkamol avlod — O’zbekiston taraqqiyotining Poydevori. — T.: SHarq, 1997 4. Davletshin M. G. «Umumiy Psixologiya» T-2000y. 5. Nemov R. S. «Psixologiya» T. 1.M. 1998y. 6 .Gamezo A. «Atlas Po Psixologii» Moskva 2001y. 7. Karimova V. M. «Psixologiya» T.SHarq 2002y. 8. G`oziev E. E. «Umumiy Psixologiya» I—II tom. Toshkent-2002y. 9. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari» Toshkent. Uk. 1994 y. 10.
Karimova V.M . «Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot» Toshkent. Universitet. 1999 y. 11. Agoronyan A.S. «Kultura povsednevnoy jizni. Sotsialno- prakticheskiye aspekti» Toshkent. Uzbekistoon. 1982 y. 12.
Anikeyeva «Jamoadagi ruxiy muxit» Toshkent. Uk. 1992 y. 13.
Abduraxmonov F. Davletshin M.G. «Odamlar bilan kanday mulokotga kirishish va yondashish kerak» Toshkent.1996 y. .14. Turgunov «Psixologiyadan izoxli lugat» Toshkent. 1998 y. 15. Samarov R. «Oilani etnopsixologik urganishga yana bir uslubiy yondoshish» X.T. 1998 y 1-son. 16.
Soginov N.A. Xabibullaev F.R. «O’quvchilar o’rtasida shaxslararo munosabatlarni o’rganish» Toshkent. 1998 y.
Download 455.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling