Islom tarixi va falsafasi

Kichik guruxlar klassifikatsiyasi. 

Tarixan  kichik  guruxlarni  rasmiy  va  norasmiy  turlarga  bulish  kabul  kilingan. 

Bunday bulinishni Amerikalik olim E.Meyo taklif etgan edi, uning fikricha rasmiy 

gurux xar bir  ahzolarining  rasmiy  rollarga  ega ekanligi  ular  mavkeini  va  guruxda 

tutgan  urnining  anikligi  bilan  xarakterlanadi.  Bunday  guruxlarda  munosabatlar 

asosan  «vertikal»  tarzda  ruy  berib,  guruxning  bir  yoki  bir  necha  ahzosida 

«xokimiyat»  bulganligi  uchun  xam,  ular  boshkalarni  boshkarish  ularga  buyruk, 

rasmiy kursatmalar berish xukukiga ega buladi. Rasmiy guruxlarga misol kilib, xar 

kanday  birgalikdagi  faoliyat  maksadlari  asosida  shakllangan  jamoalarni-  ishlab 

chikarish  brigadasi,  talabalar  guruxi,  sinf  ukuvchilari,  ‘edogogik  jamoa  va 

boshkalarni olish mumkin. 

              Rasmiy  guruxlardan  farkli  ularok  ,norasmiy  guruxlar  xam  mavjud 

buladiki  ular  asosan  stixiyali  tarzda  anik  maksadsiz  tarkib  to’adi  va  ularda 

ahzolarning  anik  mavkelari,  rollari  oldindan  belgilangan  bulmaydi.Ku’incha 

norasmiy  gurux  rasmiy  gurux  tarkibida  tashkil  to’adi  va  ularni  boshkarish  xam 

oldindan  belgilangan  bulmay,  odamlar  ichidan  u  yeki  bu  shaxsiy  sifatlari  tufayli 

ajralib chikkan ahzolar norasmiy raxbarning rolini bajarishlari mumkin. 

Bundan  tashkari  ijtimoiy  ‘sixologiyada  referent  gurux  tushunchasi  xam  bor.  Bu 

tushuncha  fanga  birinchi  marta  Amerikalik  tadkikotchi  G.Xaymen  tomonidan 

1942-yilda  kiritilgan  edi.  U  uz  tadkikotlarida  shuni  isbot  kildiki,  mahlum 

bulishicha gurux ahzolari uchun, shu gurux ichida yeki boshka doiralarda shunday 

shaxslar  guruxi  mavjud  bular  ekanki,  u  uz  xatti  xarakatlari,  fikrlari  va 

yunalishlarida  usha  gurux  ahzolariga  ergashish,  ularni  tankidsiz  kabul  kilishga 

moyil  xamda  tayer  bular  ekan.  SHunday  shaxslar  guruxi  referent  gurux  nomini 

oldi.  Ukuvchi  uchun  bunday  gurux  rolini  maktabdagi  bir  necha  ukituvchilar,  ota 

yoki  onasi,  yakin  dusti  yoki  karindoshlaridan  kimdir  uynashi  mumkin.  SHunisi 

xarakterliki shaxs doimo shu guruxga ergashadi, uni kadrlaydi, u bilan mulokotda 

bulishga intiladi. Rus ‘sixologlari bu guruxni odatda shaxs uchun mavjud xakikiy 

gurux (ahzolik guruxi) tarkibida yeki unga karshi bulgan gurux sifatida karaydilar. 

Nima bulganda xam ana shunday gurux mavjudligi shaxs uchun axamiyatli bulib, 

uning  xulk-atvori  uchun  etalon  xisoblanadi.  Tadkikotchi  yoki  tarbiyachining 

vazifasi ana shu guruxni aniklay olish va aniklagandan sung nima uchun aynan shu 

gurux referent rolini uynaganini bilish muximdir. Referent guruxga karab shaxsga 

baxo berish bilan uning xulk-atvorini bashorat kilish mumkin. 

                             

                              Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. 

Mahlumki,  guruxda  tu’langan  kishilar  urtasida  doimiy  mulokot  va  munosabatlar 

mavjud  buladiki,  ularning  mazmuni  va  yunalishiga  kura,  uziga  xos  sotsial 

‘sixologik muxit shakllanadi. Bu muxit guruxning tarakkiyotini xam, undagi turli 

jarayonlarni xam belgilaydi. Guruxning dinamik jarayonlari deganda avvalo uning 

shakllanishi  jarayoni,  liderlik  va  guruxda  turli  karorlarni  kabul  kilish  jarayoni, 

guruxlar xar bir shaxsga tahsiri kabilar tushiniladi. 

     Guruxning shakllanishi, uning ‘aydo bulishi xakida ga’iriladagan bulsa, avvalo 

shuni  tahkidlash  lozimki,  gurux  jamiyat  extiyojlari  va  ijtimoiy  talablar  asosida 

‘aydo  buladi.  Masalan:  sinf  jamoasi  doimo  bolalarning  tugilishi,  rivojlanishi  va 

 

 

20 

ularning  maktabda  tahlim  olishlari  kerakligi  uchun,  talabalar  guruxi  xam  shunga 

uxshash oliy mahlumotli shaxslar kerak bulganligi uchun ‘aydo buladi va xokazo. 

Lekin  bu  masalaning  ijtimoiy  tomoni.  Uning  sof  ‘sixologik  tomoni  xam  borki, u 

odamlarning  nima  jamoalarda  ishlashi,  odamlar  ichida  bulishi  bilan  boglik. 

CHunki  xar  bir  normal  insonda  mulokotda  bulish  extiyoji  xamda  turli  xayotiy 

vaziyatlarda  uzini  ijtimoiy  ximoyada  sezish  extiyoji  borki,  bu  narsa  narsa  turli 

kichik  jamolarda  ularni  bulishini  takozo  kiladi.  Lekin  guruxga  ahzo  bulish  bilan 

birgalikda xarbir individ kator guruxiy jarayonlarning guvoxi buladi. 

    Birinchidan, gurux uz ahzolariga mahlum tarzda ‘sixologik kursatadi. Bu xodisa 

‘sixologiyada  «konformizm»  deb  ataladi  (uzbek  tilida  «moslashish»  mahnosini 

anglatadi). Bu xodisaning moxiyati shundan iboratki u individning guruxda kabul 

kilinadigan normalar, fikrlar, xulk-atvor standartlarini kanchalik kabul kilishi yoki 

kabul  kilmasligi  bilan  boglik.  Gurux  fikrini  kanchalik  tez  kabul  kilish,  uning 

tahsiriga  berilish  individ  bilan  guruxning  ziddiyatlarini  oldini  olish  mumkin. 

SHuning uchun xam individ ana shunday xatti-xarakat kilishga intiladi. Lekin ana 

shunday gurux fikriga, xarakatiga kushilish turli shakllarda bulishi mumkin: tashki 

konform individ gurux fikriga nomigagina kushiladi, aslida ruxan u guruxga karshi 

turadi. Ichki konformlilik- individ gurux fikriga tuligicha kushiladi va ruxan kabul 

kiladi.  Ana  shunday  xollarda  individ  bilan  boshkalar  urtasida  ziddiyat  yeki 

konfliktlar  ‘aydo  bulmaydi.  Bu  urinda  yana  bir  tushuncha  bor,  u  xam  bulsa 

«negativizm»  tushunchasidir,  bu  individning  xar  kanday  sharoitda  xam  gurux 

fikriga karshi turishi va uzicha mustakil fikr mavkeini namoen kilishdir. Bu tabiiy 

individ  uchun  nokulay,lekin  mustakil  fikr,  odil  xarakatlar  doimo  xurmat 

kilinadigan jamoalarda negativizm xodisasi yomon illat sifatida kabul kilinmaydi.  

      Guruxdagi yana bir jarayon- bu guruxning uyushkokligi muammosidir. Gurux 

ahzolarining bir-birlarini dunyokarashlari xayotiy ,’rintsi’lari, kadriyatlarini yaxshi 

tasavvur  kilishlari  bunday  uyushkoklikning  birinchi  omilidir.  Ikkinchi  va  asosiy 

omil- bu usha guruxni birlashtirib turgan faoliyat maksadlarini uning yunalishi va 

mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir.Umuman eks’erimental tadkikotlarda kayd 

etilgan guruxga oid fikrlardagi umumiy uyushkoklik ijobiy zamin xissoblanadi. 

Kichik guruhlar, odatda, unchalik ko'p boimagan ikki kishidan tortib bir necha 

o'n  kishini  birlashtiradi.  Kichik  guruhlarga:  oila,  o'quv  maskanidagi  guruhlar, 

ishlab  chiqarish  korxonalaridagi  brigada-larni  kiritish  mumkin.  Kichik  guruh 

birlamchi  va  mikroguruh  deb  ham  yuritiladi.  Bu  guruhda  shaxsiy  munosabat  va 

aloqalar  bevosita  va  mustahkam  asosga  qurilgan  boiadi.  Kichik  guruhning 

jamiyatda lutgan o'rni haqida gapirganda quyidagilarga e'tibor qaratish lozi'm: 

2) 1)  inson  bolasi  o'ziga  mansub  boigan  guruh  a'zolari  bilan  ijtimoiy 

munosabatlarga  kirishgandagina,  u  shaxs  boiib  voyaga  yetadi.  Jamiyatdan 

tashqarida  inson  shaxs  boiib  voyaga  yetmaydi,  jamiyat  esa  kichik-kichik 

guruhlardan tashkil topgan yirik ijtimoiy organizm-dir. Shaxsga xos bo'lgan qaysi 

bir  xususiyatni:  saxiylik  yoki  xasislik,  rostgo'ylik  yoki  yolg'onchilik,  kamtarinlik 

yoki  takabburlik  va  shunga  o'xshash  yuzlab  xususiyatlarini  olib  o'rganadigan 

boisak,  uning  bar-chasi  ijtimoiy  xarakterga  ega  ekanligini  bilamiz;  guruh  doimo 

shaxs  faoliyatiga  u  yoki  bu  darajada  ta'sir  ko'rsa-tib,  uning  xuiq-atvorini  nazorat 

qilib  turadi.  Shaxsning  guruhda  baja-radigan  faoliyati  bilan  tanholikda  o'zi 

 

 

21 

bajaradigan faoliyati o'rtasida tafovut mavjudligi eksperiment asosida o'rganilgan; 

3) kichik  guruhlarda  maqsadlar  va  faoliyatning  umumiyligi  mav-jud  bo'ladi. 

Birgalikda qilinadigan faoliyat guruhiy ongni paydo qi-ladi, ya'ni ma'lum guruhga 

mansublik  unda  mavjud  bo'lgan  tartib-qoidalarga  bo'ysunish,  burch,  mas'uliyat, 

vazifalarni anglash shaklla-nadi; 

4) kichik  guruhga  ta'sir  etib  turuvchi  liderning  (peshqadam)  ajra-iib  chiqishi, 

uning tan olinishi guruh faoliyatiga ta'sir ko'rsatadi. 

Qator  amaliy  va  nazariy  maqsadlar  kichik  guruhga  xos  bo'lgan  qonuniyatlarni 

chuqurroq bilib olishni taqozo qiladi. Bularga quyida-gilar kiradi: 

a) jinoyatchilikka  qarshi  kurashishda  va  ularning  oldini  olishda,  jamiyatda 

qonunbuzarlik va jinoyatlarni to'ldiruvchi ijtimoiy-psixolo-gik omillar o'rganiladi; 

b) psixologik  mos  kelish  masalalarini  o'rganish,  qiyin,  murakkab  sharoitlarda 

ishlash uchun sherik tanlash masalasi; 

c) guruh  tuzilishi,  uning  strukturasi,  miqdorini  bilish.  Faoliyat  xa-rakteriga 

ko'ra, guruh miqdori har xil bo'lishi mumkin. 

Guruh  a'zolari  o'rtasida  mavjud  bo'lgan  o'zaro  aloqalar  maqsad  va  xarakteriga 

ko'ra barcha guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga bo'lishimiz mumkin. 

Rasmiy  guruhda  guruhning  har  bir  a'zolarini  tutgan  o'rni,  huquq  va  burchlari, 

qat'iy normalari, qoidalari asosida belgilab qo'yilgan bo'ladi. Shu normalar asosida 

shaxslararo  munosabatlar  vujudga  kela-di.  Xizmat  vazifalarini  bajarish  xarakteri, 

mas'uliyat darajasi va guruh faoliyatiga qo'shgan hissasiga qarab guruhlarning har 

bir a'zosi o'z mavqeiga ega bo'ladi. 

Norasmiy  guruhda  aniq  maqsadlar  belgilanmagan  kishilar  o'rtasi-dagi 

munosabatlar  esa  hissiy-psixologik  tuyg'ular  orqali  qo'shilgan  bo'ladi.  Norasmiy 

guruhdagi  munosabatlar  ma'lum  bir  tuzilishga,  nor-malarga  ega  boiishi  ham 

mumkin.  Agar  norasmiy  guruh  rasmiy  guruh  ichida  bo'lsa,  u  jamoadagi  guruh 

deyiladi.  Bunday  guruh  a'zolarining  aksariyati  bir-birlarini  yaxshi  bilgan  kishilar 

bo'ladi.  Hozirgi  kunda  respublikamizda  turli  xil  jinoiy  norasmiy  guruhlar 

mavjuddir. 

Ularning 

maqsad 

va 

vazifalarini 

guruh 

lideri 

belgilaydi. 

Turli 

ekstremistik-terroristik, 

uyushgan 

jinoiy 

guruhlar 

hamda 

diniy- 

ekstremistik  guruhlar  bularga  misol  bo'la  oladi.'Ularning  asl  maqsadi 

har 

xil 

terroristik 

harakatlar, 

omma 

orasida 

mish-mishlar 

tarqatish, 

ommani 

turli 

diniy-ekstremistik 

g'oyalar 

bilan 

zaharlash, 

davlat 

to'ntarishini  uyushtirib,  hokimiyatni  qoiga  olish,  dinlararo  va  millat- 

lararo  adovat  va  nafratni  qo'zg'atishdir.  Bu  norasmiy  guruhlar  asosan 

kichik guruhlarni tashkil etadi. 

 

Birgalikda qilinayotgan faoliyatning mazmuni, maqsadi, vazifa-lari, prinsip va 

ahamiyatiga ko'ra guruhlar turlicha bo'ladi. Kichik   

: 

guruhlarning bir necha turlari 

mavjud. 

 

 

 

 

 

 

 

 

22 

2.3Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat 

 

Guruhga kiruvchi odamlar bir-birlariga va guruhning faoliyatiga nisbatan bir xil 

nuqtai  nazarda  bo'lmaydilar.  Guruhning  har  bir  a'zosi  o'zining  ishchanligi  va 

shaxsiy fazilatlariga, o'z maqomiga, ya'ni lining guruhda tutgan o'rni haqida dalolat 

beradigan,  mustahkamlab  qo'yilgan  huquq  va  burchlariga,  uning  xizmatlari  va 

fazilatlarini  guruhning  tan  olishi  yoki  olmasligini  aks  ettiradigan  nufuziga  binoan 

Ciiruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan mavqeiga ega noiadi. 

Psixologiyada  guruh  ichidagi  tabaqalanishning  ikkita  asosiy  tizimi  sotsiometrik 

va referentometrik afzal ko'rish va tanlashlar alohida ajralib turadi. 

Amerikalik psixolog J. Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko'-rishni aniqlash 

usulini  va  emotsional  afzal  ko'rishni  qayd  qilish  texni-kasini  taklif  etadi.  Buni  u 

sotsiometriya deb atadi. Sotsiometriya yor-ilamida shaxslararo birgalikdagi harakat 

jarayonida guruh a'zolarida namoyon bo'ladigan afzal ko'rishlarning, befarqlik yoki 

xush  ko'r-maslikning  miqdoriy  me'yorini  aniqlash  mumkin.  Sotsiometriya  gu-ruh 

a'zolarining  bir-birini  xush  ko'rishi  yoki  xush  ko'rmasligini  aniq-lashda  keng 

qoilaniladi.  Guruh  a'zolarining  o'zlari  bunday  munosa-batlarni  anglab  ola 

olmasliklari  va  ularning  mavjudligi  yoki  mavjud  emasligi  haqida  o'zlariga  hisob 

bermasliklari mumkin. 

Sotsiometrik  usulning  negizida  «Sen  kim  bilan  birga  bo'lishni  xohIaysan» 

degan to'g'ridan-to'g'ri savol turadi. U kishilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning 

xohlagan  jabhasiga  tatbiqan  qo'yilishi  mumkin. Qoida tariqasida, tanlashning ikki 

yo'nalishi - birgalikda mehnat qilish sohasidagi va vaqtichog'lik qilish sohasidagi 

yo'nalishlari tav-siya qilinadi. 

Bu  o'rinda  tanlashning  maqbulligi  darajasiga  (benihoya  istak  bor-1igi, 

bajonidilligi, befarqligi, unchalik istamayotganligi, sira ham istak yo'qligi) aniqlik 

kiritilishi  va  tanlash  uchun  tavsiya  qilinadigan  shaxs-lar  soni  cheklangan  bo'lishi 

ham  mumkin.  Tanlashlarni  tanlash  rnat-ritsasiga  tushirish  chog'ida  yanada  tahlil 

etish  o'zaro  xush  ko'rish  va  Mish  ko'rmasliklarning  murakkab  tarzda  chatishib 

ketganligini  va  qa-lama-qarshi  tomonlar  o'rtasidagi  oraliq-bo'g'inlaming  butun 

iyerar-xiyasini ko'rsatib beradi.  

Shunday  savol  tug'iladi:  guruhdagi  o'zaro  munosabatlarning  sotsiometriya 

metodi  uchun  yashirin  bo'lib  qoladigan,  lekin  bu  munosabatlarning  faqat  tashqi 

jihatini oddiy kuzatuvga qaraganda ancha tez va aniqroq ko'rsatib bera oladigan • 

haqiqiy  ichki  rivojlanishni  qanday  aniqlash  mumkin?  Guruh  ichidagi  o'zaro 

birgalikdagi  harakat-ning  tashqi  manzarasi  guruh  a'zolari  o'rtasidagi  teran 

munosabatlarning oqibati sifatida qaralishi mumkin, lekin sotsiometriya afzal ko'-

rish va yakkalanib qolishning sabablarini aniqlamaydi. 

Har qanday guruh tuzilishiga ko'ra guruh a'zolari nufuzi va ma-qomining o'ziga 

xos darajasini aks ettiradi. lining yuqori qismidan re-ferentometrik va sotsiometrik 

tarzda tanlanadigan shaxslar o'rin oladi, eng orqada esa noreferent va sotsiometrik 

jihatdan surib chiqarilgan individlar turadi. Mazkur iyerarxiya zinapoyasining eng 

yuqori bosqi-chida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi. 

Peshqadam  guruhning  qolgan  barcha  a'zolari  uchun  o'zlarining  manfaatlariga 

daxldor  bo'lgan  hamda  butun  guruh  faoliyatining  yo'nalishini  va  xususiyatini 

 

 

23 

belgilab  beradigan  eng  mas'uliyatli  yechimlarni  qabul  qilishga  haqli  deb 

hisoblangan  shaxsdir.  Shunday  qilib,  peshqadam  guruhning  eng  muhim 

muammolariga nisbatan eng ko'proq darajadagi referentlik egasi bo'lgan shaxsdir. 

Peshqadam sotsiometrik «yulduz» bo'lishi ham, aksincha, tevarak-atrofdagilar-ning 

shaxsiy xayrixohligiga sazovor bo'lmasligi ham mumkin. 

Peshqadam  rasman  guruhning  rahbari  bo'lishi  ham,  aksincha  bo'lishi  ham 

mumkin.  Peshqadam  bilan  rahbarlikning  yagona  bitta  shaxs-ga  to'g'ri  kelishi 

maqbul  hodisa  hisoblanadi.  Bordi-yu,  agar  bunday  muvofiqlik  bo'lmasa,  u  holda 

guruh  faoliyatining  samaradorligi  rasmiy  rahbar  (masalan,  sinfboshi)  bilan 

norasmiy  peshqadam  yoki  peshqadamlar  o'rtasidagi  munosabatlar  qay  tarzda  yuz 

berishiga bogiiq bo'Iadi. 

Jamoada  peshqadam  o'z  o'rtoqlari  qarshisida  tahlil  qilish  va  eri-shish  uchun 

namunaga  aylanib  qolayotgan  shaxsiy  fazilatlar  sphibi  sifatida  namoyon  bo'Iadi. 

Bunday  peshqadamning  shaxsiga  mansub  fazilatlar  mazkur  yoshdagi  guruhda 

qabul qilingan va tan olinadigan qadriyatlarga mos keladi. 

Tajriba  yo'li  bilan  shu  narsa  aniqlanganki,  yuqori  sinf  o'quvchi-lari  o'z 

tengdoshlariga  faqat  shu  yoshda  alohida  qimmatga  ega  deb  tan  olinadigan 

fazilatlardan emas, balki ularning o'zlarida sust rivojlangan yoki umuman mavjud 

bo'lmagan  fazilatlardan  kelib  chiqqan  holda  ham  baho  beradilar.  Bu  xildagi 

fazilatlarga  ega  bo'lgan  o'rtoqlarning  ta'siri  ancha  kuchli  bo'Iadi  va  ular  obro'-

e'tibor qozonish uchun, jamoasida peshqadamlikka erishish uchun ko'pgina asosga 

egadir. 

Masalan:  «Biz  u  bilan  birga  qayin  shirasini  yig'ish  uchun  o'r-monga  borib 

turardik. O 'shanda oyog 'im shunchalik lat yegan ediki, yiirolmasdan qolgandim. 

U  hech  o'ylab  o'tirmasdan,  meni  yelkasiga  ko'tarib,  o'rmondan  olib  chiqqan  edi. 

Holdan  toyib  qolsa  ham,  ba-ribir  meni  eltib  qo'ygandi...  Sinfimizda  kecha 

o'tkazgan  edik.  Ilammasi  juda  yaxshi  o'tayotgandi.  Lekin  bolalar  tarqala 

boshlagan  vdiki,  mast-alast  kishilar  bir  qizga  tegajoqlik  qila  boshladi.  Kim 

hirinchi bo 'lib qizni himoya qilishga o 'tdi, deng? Solovyov». 

«...Men  Valyaga  o'xshagan  bo'lishni  xohlayman.  Menga  uning  ochiqligi, 

hayotdagi  sobitqadamligi  yetishmaydi.  Lekin  u  yonimda  ho'lsa,  yuz  berayotgan 

voqea-hodisalarni  hamisha  oqilona  bahola-shimgayordam  beradi'»  (o'quvchilar 

yozgan insholardan). 

Jamoani  aynan  bir  xil  qilish  xatti-harakatlarga  undovchi  mayllar-ning  alohida 

bir  xususiyatiki,  bunda  subyekt  ma'naviy  prinsiplarga  i.iyangan  holda  jamoaning 

boshqa  barcha  a'zolariga,  o'ziga  qanday  bo'lsa,  shunday  tarzda,  o'ziga  ham  o'z 

jamoasidagi boshqa barcha kishilarga bo'lganidek munosabatda bo'Iadi. Jamoadagi 

bir xillilik lharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha orqali 

barham topadi. 

Jamoani  aynan  bir  xil  qilish  altrustik  tarzdagi  yoppasiga  yaxshilik  qilishdan 

ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha istc'molchilik munosabatidan 

ham  bab-baravar  voz  kechishni  taqozo  etadi.  Insonparvarlik,  o'rtog'iga  nisbatan 

talabchanlik  ko'rsatish  bilan  birga,  uning  to'g'risida  g'amxo'rlik  qilish 

jamoatchilikka  asoslangan  0'zaro  munosabatlar  mezonidir.  Shaxsning  har 

 

 

24 

tomonlama  va  uyg'un  tarzda  voyaga  yetishi  uchun  qulaylik  tug'diradigan 

psixologik muhit ma shunday paydo bo'Iadi. 

                       3. Ijtimoiy-psixologik ko'riaishlar dinamikasi va statistikasi 

Jamoaning  bir  xil  boiib  qolishi  va  qadriyatlarga  moijallangan  birlikni 

aniqlashdan 

tashqari, 

birgalikdagi 

faoliyat 

natijaiari 

uchun 

mas'uliyat 

yuklanishining aynan bir xilJigi hodisasi mavjudligi yoki mavjud emasligiga qarab 

ham  jamoadagi  alohida  guruhlarning  birla-shuvi  haqida  fikr  yuritish  mumkin. 

Mas'uliyatni  yuklash  xususiyatlari  birgalikdagi  faoliyat  jarayonida  yutuq  yoki 

muvaffaqiyatsizlik  uchun  ma'qullash  yoki  jazolash  shaklidagi  har  xil  ijtimoiy 

sanksiyalar  shaxs-ning  o'ziga  yoki  guruhdagi  boshqa  shaxslarga  nisbatan 

qo'llashning to'g'riligmi tan olishda namoyon bo'ladi. 

Mas'uliyat  yuklash  hodisasi  G'arb  ijtimoiy  psixologiyasida  kishi-ga 

muvaffaqiyatsizlik  uchun  mas'uliyat  yuklanishi  va  yutuqqa  erish-gani  uchun 

hurmat-ehtiromga  sazovor  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  boshqa  bir  individning 

kimligiga va faoliyatning qanday vaziyatda sodir boiishiga - uning kooperativ yoki 

raqobat  asosidami  ekanligiga  bog'Siq  tarzda  namoyon  bo'ladigan  yoki  namoyon 

bo'lmaydigan indi-vidual-psixologik xususiyati sifatida o'rganiladi. 

Jamoada  mas'uliyatning  yuklanishi,  asosan,  obyektiv  xususiyatga  ega  bo'ladi, 

har  bir  kishining  shaxsiy  xususiyati  esa  birgalikdagi  faoliyatning  pirovard 

muvaffaqiyati  yoki  muvaffaqiyatsizligiga  bog'-liq  bo'lmagan  holda,  amalda  to'g'ri 

bahoianadi.  Yaxshi  rivojlanmagan  guruhda  aksincha  manzara  kuzatiladi.  Unda 

sinovchi  birgalikdagi  fao-liyatda  muvaffaqiyatga  erishilgan  hoida,  ko'pincha, 

o'zinirsg  xizmat-larini  ta'kidlaydilar,  muvaffaqiyatsizlik  yuz  bergan  holda  esa, 

aksincha,  aybni  boshqa  barcha  kishilarga  yoki  hech  bo'lmasa  «obyektiv 

sharoitlarga» yuklashga urinadilar. 

Sunday  guruhda  mas'uliyatni  yuklash  hodisalari,  asosan,  bahola-nish 

subyektining individual-psixologik xususiyatlari bilan belgilana-di, deb faraz qilish 

mumkin,  bu  esa  aynan  G'arbdagi  ijtimoiy  psixo-iogiar  tajriba  bilan  aniqlagan  va 

umuman  kichik  guruhlar  ta'rifiga  taalluqli  deb  noto'g'ri  xulosa  qilingan  o'sha 

qonuniyatlar va bog'la-nishlar namoyon bo'ladigan sohadir. 

Real  tarzda  bajarilgan  va  ijtimoiy  jihatdan  baholanadigan  faoliyat  jarayonida 

erishiladigan  yutuqlar  va  muvaffaqiyatsiziiklar  uchun  mas'uliyatning  qayd 

etilishidagi  har  xillik  guruhda  mojarolar  kelib  Dhiqishiga  sabab  bo'ladi.  Hamma 

joyda ham birgalikdagi faoliyat ish-lirokchilari o'zlarining umumiy ishga qo'shgan 

hissalarini  obyektiv  lavishda  baholashga  qodir  boimaganliklari  sababli,  ulaming 

baholari hech shubhasiz subyektiv ruhda bo'ladi. 

Jamoaning  subyektivizm  hollariga  to'sqinlik  qiluvchi  ma'naviy  kuchlari  jamoa 

a'zolarining  uning  barcha  a'zolari  qabul  qilgan  axloqiy  tpidalar  asosida  bir-biri 

bilan  sig'ishuvi  uchun  soqit  qilmaslik,  «o'z  iiybingni  birovga  to'nkamaslik», 

erishilgan  yutuqni  o'zingniki  qilib  olmaslik,  umumiy  muvaffaqiyatlarga 

erishilganda,  boshqalarning  b'rni  va  ahamiyatini  kamsitmaslik,  «obyektiv 

holatlarga» ishora qilmaslik va boshqalar ana shunday qoidalar jumlasiga kiradi. 

Oila  ham  bir  jamoa  bo'lib,  qadriyatlarga  mo'ljallangan  birlikning  mavjudligi 

oila  tarbiyasining  eng  muhim  prinsipi,  oilaning  jamoa  tari-qasidagi  jiddiy 

xususiyati 

hisoblanadi. 

Birgalikdagi 

faoliyatda 

erishilgan 

yutuq 

va 

 

 

25 

muvaffaqiyatsizlik  munosabatlar  va  shu  jumladan,  oila-dagi  munosabatlarning 

alohida  ajralib  turadigan  xususiyatlaridan  biri-dir.  Mas'uliyatning  aynan  o'ziga 

o'xshash  belgilari  faqat  oiladagi  qu-l.iy  psixologik  muhitning  belgisi  bo'lib 

qolmasdan, balki  oilaviy  (amoa  a'zolari  sig'ishuvchanligining  sharti  hamdir.  Agar 

odamlar  bir-r.ilikdagi  faoliyatga  har  bir  kishining  qo'shgan  hissasini  haqqoniy 

baholashga  layoqatli  bo'lmasa,  bu  albatta  mojaro  chiqishiga  olib  kela-di,  oila 

jipsligining negizlarini bo'shashtirib yuboradi. Aytilgan gaplar Oilaning har qanday 

a'zosiga bab-baravar taalluqlidir. 

Oilada  jamoaning  aynan  bir  xil  boiib  qolishi  bolaga  hadeb  rahm-ilillik 

qilaverishdan  va  unga  hamma  narsani  ravo  ko'raverishdan  ham,  bolaga  nisbatan 

xudbinlarcha, g'arazgo'ylik bilan munosabatda bo'-lishdan ham bab-baravariga voz 

kechishni taqozo etadi. Bunda bolalar lo'g'risida va ularning rohat-farog'ati haqida 

amaliy  g'amxo'rlik  ham-da  shu  bilan  birga,  ota-onalar  mabodo  ularning  o'rnida 

boiganlarida  n'/lariga  nisbatan qanday  talab  qo'yishsa, xuddi  ana  shunday  talablar 

i|o'yilishi ko'zdatutiladi. 

Psixologiya  fanida  «guruh»,  «jamoa»  tushunchalari  dolzarb  iimammo  sifatida 

qaraladi.  Guruhning  tuzilishi,  shakllanishi,  uning  maqsad  va  vazifalari  bevosita 

milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analar itsosida shakllanadi. Har bir guruh, u xoh 

katta  yoki  kichik  guruh  bo'lsin,  o'z  mavqeiga,  an'anasiga,  ichki  va  tashqi  tartib-

qoidalariga f^ndir. 

Norasmiy guruhlarning maqsad va  vazifalari, tuzilishi, liderning guruh a'zolari 

bilan bo'lgan shaxslararo munosabatini psixologik iihatdan o'rganish va tahlil qilish 

muhim vazifa hisoblanadi.