Ismoilova gulmira erkin qizi

3.2.O`SMIRLIK DAVRIDAGI AQLIY RIVOJLANISH XUSUSIYATLAR

Aqliy rivojlanish aql va o'rganish qobiliyati bilan chambarchas bog'liq. Bu, shuningdek, shaxs "kamolot, o'rganish va ta'lim yordamida" erishishi kerak bo'lgan intellektual o'sishning bir turi. O'smirlik davridagi aqliy rivojlanish xususiyatlari:
1. Xotira va tasavvurning ulkan rivojlanishi.
2. Boshqalar bilan muloqot qilish qobiliyatini oshirish.
3. Faktlarni umumlashtirish qobiliyatini oshirish.
4. Mavhum atamalar bilan ishlash qobiliyatini oshirish.
5. Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarni tushunish va ortib borayotgan murakkablik va qiyinchilik muammolarini hal qilish qobiliyati.
6. Axloqiy masalalarni qaror qabul qilish va tushunish qobiliyatini oshirish.
Shunday qilib, aqliy rivojlanish oddiy ogohlantirishlarga javob berish qobiliyatidan boshlanadi va vaqt o'tishi bilan u murakkab xususiyatga ega bo'ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, shaxsning aqliy rivojlanishi, u aqliy jarayonlarni muvaffaqiyatli amalga oshira olganida ko'rsatiladi. Piagetning kognitiv rivojlanish bo'yicha ishi: Jan Piaget (1896-1980) bolalarni psixologik tadqiq qilishning kashshoflaridan biri hisoblanadi. Uning hayotning o'smirlik davridagi kognitiv rivojlanish bo'yicha ishi juda ajoyibdir. Uning nazariyasiga ko'ra, inson o'sishida bir qator rivojlanish bosqichlari mavjud va bu jarayonda kognitiv rivojlanishning to'rtta asosiy tushunchasi mavjud:
1. Sxemalar (kognitiv tuzilma): Xulq-atvor namunalari atrofdagi ob'ektlar bilan muomala qilishda qo'llaniladi. Rivojlanish davom etar ekan, har bir naqsh kengayadi va o'zgaradi. Sxemalar xatti-harakat yoki kongnitiv deb tasniflanishi mumkin. Agar harakat suzish yoki velosipedda yurish kabi ob'ektni ushlash bo'lsa, ular xatti-harakatlardir. Harakat muammolarni hal qilish yoki tushunchalarni o'rganish bo'lsa, ular kognitivdir.
2. Assimilyatsiya: Assimilyatsiya atrof-muhitdan biror narsani kiritishni anglatadi. Yangi g'oyalar, tushunchalar va stimullar mavjud sxemalar to'plamiga kiritiladi va kiritiladi. Biroq, assimilyatsiya qilinadigan ob'ekt yoki hodisa mavjud sxemaga mos kelishi kerak.
3. Turar joy: Ko'pincha mavjud sxema ishlamaydi. Turar joy eski sxemaning bir xil elementlarini o'zgartirish yoki o'zgartirishni yoki yangi ob'ekt uchun ko'proq mos keladigan yangi sxemani o'rganishni o'z ichiga oladi. Bunday vaziyatda odam sxemani o'zgartirishi mumkin. Bu turar joy.
4. Muvozanat: Piagetning so'zlariga ko'ra, agar mavjud sxema bo'yicha yangi vaziyat to'liq bartaraf etilmasa, u holda nomutanosiblik holati yuzaga keladi va odam muvozanatni tiklashga harakat qiladi. Bu jarayon muvozanat deb ataladi. Piaget o'rganish bu jarayonga bog'liq deb hisoblaydi.Plajning qarashlari yangi tarbiyaviy fikrda juda tanish. Sinfdagi ko'rsatmalar muayyan fikrlash, tushunish va izlanish sohalarini o'zlashtirish va joylashtirish jarayonini harakatga keltirish funktsiyasini bajaradi.
Ijtimoiy-madaniy rivojlanish:Xulq-atvordagi o'zgarishlar ijtimoiy-madaniy ta'sir tufayli o'smirda namoyon bo'ladi. O'smirlarning mavjud ijtimoiy-madaniy muhit bilan o'zaro munosabati yangi o'zgarishlarga olib keladi. Bu ularning ijtimoiy munosabatlarini qayta belgilash jarayonini boshlaydi. Jamiyat odatda o'smirlar uchun o'ziga xos aniq rolni belgilamaydi. Shunday qilib, ular bolalik va kattalik rollari o'rtasidagi noaniq o'zaro bog'liqlikda qoladilar. Ularning psixologik ehtiyojlari ham jamiyat tomonidan munosib baholanmaydi. Bu, ba'zida ular orasida tajovuzkor va reaktsion xatti-harakatni keltirib chiqaradi, bu ko'pincha jamiyat tomonidan ma'qullanmaydi. Shuning uchun bu davr odatda stress va bo'ron davri sifatida belgilanadi. Ijtimoiy-madaniy rivojlanishga quyidagilar kiradi:
(1) ijtimoiy ong,
(2) Qarama-qarshi jinsni jalb qilish,
(3) kattalarga o'xshash xatti-harakatlar,
(4) Tengdoshlar guruhi afzalligi; va
(5) Oilaviy munosabatlardagi o'zgarishlar.
O'smirlik davridagi rivojlanishni tushuntirish uchun mutafakkirlarning psixoanalitik maktabi tomonidan quyidagi ikkita nazariya ilgari surilgan.
A. Salutativ rivojlanish nazariyasi
B, bosqichma-bosqich rivojlanish nazariyasi
A. Salutativ rivojlanish nazariyasi: Bu nazariya mashhur psixolog G. Stenli Xoll tomonidan ilgari surilgan. U o'smirlik davrining tabiatini chuqur o'rganib chiqdi va uning xususiyatlarini batafsil bayon qildi. Xollning fikricha, jismoniy, psixologik va hissiy o'zgarishlar juda tez sur'atda sodir bo'ladi.
U o'zining "O'smirlik" (1904) kitobida o'smirlik davrini katta stress va zo'riqish, bo'ron va nizolar davri deb ta'riflagan. Bu yangi o'rganish, o'z-o'zini tasdiqlash, o'zini past qilish va o'z-o'zini poydevorga tushirish davri. Bu kattalar hayotiga va kasblarga yangi qiziqishlar paydo bo'ladigan davr.
B. Bosqichma-bosqich rivojlanish nazariyasi: Torndik va Kinsi kabi taniqli psixologlar bolada sodir bo'ladigan jismoniy, psixologik va hissiy o'zgarishlar asta-sekinlik bilan sodir bo'ladi, degan fikrda. Kech bolalik va o'smirlik bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, kech bolalik davrida o'smirlik belgilari o'z-o'zidan boshlanadi. Hayotning har qanday davri o'sha davrning kelib chiqishi va vaqtiga xos jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlanish bilan tavsiflanadi. Ammo o'smirlik davri, boshqalarga qaraganda, o'zgarishlar va xatti-harakatlardagi qarama-qarshiliklarning ko'tarilishi bilan tavsiflanadi. Jismoniy rivojlanish xususiyatlari: Aynan o'smirlik davrida tez jismoniy o'sish va fiziologik jarayonlarning o'zgarishi sodir bo'ladi. Gormonal o'zgarishlardan kelib chiqqan holda, bu o'zgarishlar reproduktiv kamolotga olib keladi. O'smirlik davrida tanadagi muhim tashqi va ichki o'zgarishlar quyidagilar: Bo'yi, vazni va tana nisbatlari : O'rtacha qiz 16 yoshdan 17 yoshgacha, o'g'il bola esa bir yildan keyin etuk bo'yiga etadi. Og'irlikdagi o'zgarishlar bo'yning o'zgarishiga o'xshash vaqt jadvaliga mos keladi va tananing turli qismlari asta-sekin mutanosiblikka erishadi. Jinsiy organlar va endokrin tizim : Ayol va erkak jinsiy a'zolari o'zlarining etuk hajmiga kech o'smirlik davrida erishadilar. Jinsiy bezlar ishlay boshlaydi va erta o'smirlik davrida butun endokrin tizimning vaqtinchalik nomutanosibligi mavjud. Assimilyatsiya qilinadigan ob'ekt yoki hodisa mavjud sxemaga mos kelishi kerak.Turar joy: Ko'pincha mavjud sxema ishlamaydi. Turar joy eski sxemaning bir xil elementlarini o'zgartirish yoki o'zgartirishni yoki yangi ob'ekt uchun ko'proq mos keladigan yangi sxemani o'rganishni o'z ichiga oladi. Bunday vaziyatda odam sxemani o'zgartirishi mumkin. Muvozanat: Piagetning so'zlariga ko'ra, agar mavjud sxema bo'yicha yangi vaziyat to'liq bartaraf etilmasa, u holda nomutanosiblik holati yuzaga keladi va odam muvozanatni tiklashga harakat qiladi. Bu jarayon muvozanat deb ataladi. Piaget o'rganish bu jarayonga bog'liq deb hisoblaydi. Piagetning qarashlari yangi tarbiyaviy fikrda juda tanish. Sinfdagi ko'rsatmalar muayyan fikrlash, tushunish va izlanish sohalarini o'zlashtirish va joylashtirish jarayonini harakatga keltirish funktsiyasini bajaradi. Ijtimoiy-madaniy rivojlanish: Xulq-atvordagi o'zgarishlar ijtimoiy-madaniy ta'sir tufayli o'smirda namoyon bo'ladi. O'smirlarning mavjud ijtimoiy-madaniy muhit bilan o'zaro munosabati yangi o'zgarishlarga olib keladi. Bu ularning ijtimoiy munosabatlarini qayta belgilash jarayonini boshlaydi. Jamiyat odatda o'smirlar uchun o'ziga xos aniq rolni belgilamaydi. Shunday qilib, ular bolalik va kattalik rollari o'rtasidagi noaniq o'zaro bog'liqlikda qoladilar. Ularning psixologik ehtiyojlari ham jamiyat tomonidan munosib baholanmaydi.