Issiqlikdan kengayish

20-1 jadval. Turli moddalar uchun issiqlikdan kengayish koeffitsientining 
o’rtacha qiymati 

---

20-5 tenglamani keltirib chiqarishda biz chiziqiy kengayish koeffitsienti yo’nalishga 
bog’liq emas deb oldik (bu tasavvur ko’pgina materiallar uchun taxminan to’g’ri va 
u bu kitobda xisoblashlarda qo’llaniladi).
SHunga o’xshash xulosalar yuzaning kengayish koeffitsienti chiziqiy kengayish 
koeffitsientidan ikki marta katta ekanligini ko’rsatadi. 
20-1 misol. Tirqishni kengaytirish mumkinmi? 
Aytaylik biz dumaloq tirqishga ega po’lat ob`ektga egamiz. Ob`ekt temperaturasi 
oshsa, metall kengayadi. Tirqishning diametri oshadimi yoki qisqaradimi? 
Temperaturaning qandaydir oshishida ob`ektning qandaydir qismi o’lchamining 
oshishi ob`ektning dastlabki o’lchamiga proportsionaldir (20-2 tenglamaga 
muvofiq). 
Ob`ekt sifatida 1 sm diametrli tirqishga ega bo’lgan po’lat lineykani ko’rib 
chiqamiz. Tirqishning markazi lineykaning 3,5 sm ga to’g’ri keladi.
yechish: 
1.Ob`ekt sifatida 1 sm diametrli tirqishga ega bo’lgan po’lat lineykani ko’rib 
chiqamiz. Tirqishning markazi lineykaning 3,5 sm ga to’g’ri keladi: 

---

Agar po’lat lineykada 1 sm diametrli tirqish markazi 3,5 sm ni ko’rsatsa, u xolda 
tirqishning chetlari 3 sm va 4 sm ni ko’rsatishi kerak.
2. Agar lineyka temperaturasi berilgan miqdorda oshsa, lineyka bir tekis kengayadi: 
Lineykaning 3sm va 4 sm chiziqlari orasidagi masofa oshadi. 
4.Lineyka kengayayotganida tirqish chetlari 3sm va 4 sm chiziqlarga tekkan xolda 
qoladi. 
Agar 3sm va 4 sm chiziqlar orasidagi masofa oshsa, tirqish diametri oshadi. 
Tekshirish. Agar tirqish 1 sm li shtamp yordamida qilingan bo’lsa va bunda 
teshilgan material 1 sm diametrli po’lat disk bo’lsin. Agar disk temperaturasini 
lineykaning oshgan temperaturasigacha oshirsak, u xolda disk tirqishga ideal mos 
keladi. 
Quyida qizdirishda tirqish kengayishini namoyish etish uchun qo’shimcha qurilma 
1 rasmda namoyish etilgan. 
1 
rasm. 
SHar 
va 
xalqa 
xona 
temperaturasida bo’lib, shar xalqadan 
o’tishi uchun ancha kattalik qilmoqda. 
Xalqa qizdirishda kengayadi, shar xona 
temperaturasida 
qolganida, 
tirqish 
orqali o’tishi mumkin. (Richard 
Megna G` Fundamental surat) 
Ko’pgina materiallar qizdirishda kengayib, sovutishda siqiladilar. Biroq suv bundan 
mustasnodir. 2 rasm 1 g suv egallagan xajmning temperaturaga bog’liqligini 
ko’rsatadi. 4,0 
0
S da minimal xajm va albatta maksimal zichlikka ega. SHunday 
qilib, suv 4,0 
0
S da sovutilsa, u siqilishdan ko’ra kengayadi, Suvning bu xossasi 
kollar ekologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. 4,0 
0
S dan yuqori 
temperaturalarda ko’ldagi suv zichroq bo’lib qoladi, u sovutilishi bilan pastga 
tushadi. Suv 4,0 
0
S dan sovuganida kamroq zich bo’lib qoladi va yuqoriga 
ko’tariladi. Bu xolat ko’l yuzasining birinchi yaxlashining sababi bo’ladi. 
Muzlaganida 
suv 
ham 
kengayadi. 
Muzning 
zichligi 
suv 
zichligidan 
kichikroqligidan, u sirtda qoladi va ostidagi suvni izolyatsiya qilish vazifasini 
bajaradi. Agar suv ko’pchilik moddalar sifatida o’zini tutganida edi, muz cho’kib, 

---

ko’proq suvni sirtga ko’taradi va u muzlar edi. Agar ko’l tubidan boshlab 
tepasigacha muzlaganida edi, qish bo’yi muzlab turish ehtimolligi katta bo’lar edi. 
2 rasm. Atmosfera bosimidagi 1 g suvning xajmining temperaturaga bog’liqligi. 
Maksimal zichlikka mos kelgan minimal xajm 4,0 
0
S ga to’g’ri keladi. Egi 
chiziqdagi 0 
0
S dan past temperatura o’ta sovugan suv uchun ko’rsatilgan. (O’ta 
sovugan suv- bu qotish nuqtasidan tashqaridagi normal muzlash temperaturasidan 
pastda sovutilgan suvdir).