Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
75 
bilmaydilar. Huquqlarni bilish, ularni himoya qila olish uchun bilimga ega bo’lish 
lozim.[3.150] 
Mahmudxo’ja Behbudiy XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni tahlil qilib, 
chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati xalqning qashshoqlikda yashashining asosiy 
sababidir, degan fikrga keldi. U 1906 yil 10 oktyabrda “Xurshid” gazetasida (6-son) bosilgan 
“Xayrul umuri avsatuho” (“Ishlarning yaxshisi o’rtachasidir”) maqolasida sotsialistik 
ta’limotni rad etib, uni zo’ravonlik deb hisobladi. Shu maqolada Rossiyadagi siyosiy 
partiyalar faoliyati haqida fikr bildirib, “Ishtirokiyuni ommaviyun” (Sotsial-demokratlar 
partiyasi)ning “Shariatga zid” degan xulosaga keldi. Ayniqsa, XX asrning 10-yillarida Chor 
Rossiyasi ma’murlari tomonidan mahalliy xalqning “sartlar”, deb atalishi masalasida vaqtli 
matbuotda bo’lgan qizg’in munozaralarga Behbudiy befarq qaray olmadi. Bu haqda Behbudiy 
“Sart so’zi ma’lum bo’lmadi” degan maqola yozdi va u “Oyna” jurnalining 1914 yilda 
chiqqan 39-sonida bosildi. Bir qancha mo’’tabar manbalarga tayangan Behbudiy “sart” 
so’zini mahalliy xalqqa nisbatan qo’llash adolatsizlikdan boshqa narsa emas, degan xulosaga 
keldi. Mahmudxo’ja Behbudiy “Sart so’zi majhuldir” nomli maqolasida esa “Alhosil, ushbu 
kun Turkistoni Rusiyning besh viloyatini va Buxoro xonligining barcha turk va o’zbek xalqini 
“sart” demak va yozmak insofsizlik, istibdodroy’i (zulmparastlik - X.A.) boisi shubha va 
tafiqadur (ajrab ketish- X. A.), buyuk xatodur, vassalom”,[4.175] deb yozadi.
Samarqand jadidlari orasida Vatan, xalq ozodligi masalalarini teran anglab etgan va 
uni o’z ijodida asosiy mavzular sirasiga kiritgan Hoji Muin ibn Shukrullodir. Hoji Muin 
Mahmudxo’ja Behbudiyning shogirdi va maslakdoshi sifatida uning fikrlarini qo’llab 
quvvatladi. Hoji Muin o’zining asosiy e’tiborini shu davrning dolzarb ijtimoiy masalalariga 
qaratdi. Uningcha, maktab tizimini isloh qilish, xotin-qizlarning ozodligi va tengligi, turmush 
madaniyati, siyosiy ongini oshirish milliy ozodlikka erishishning muhim omillari hisoblanadi. 
O’z asarlarida ijtimoiy hayotning barcha sohalaridagi mavjud illatlarining sabab va 
oqibatlarini aks ettirishga intilgan Hoji Muin ulardan qutulishning oqilona yo’li milliy 
mustaqillikni qo’lga kiritishdan iboratdir, degan fikrga keldi.
Hoji Muin ustozi Mahmudxo’da Behbudiyning fikrlariga qo’shilib, “sart” so’zi 
masalasida ham o’z nuqtai-nazarini bildiradi. U “Turkiston viloyati gazetasi”ning 1913 yil 17 
yanvarida bosilgan “Raddiya” nomli maqolasida “sart” so’ziga ijobiy baho berib, uni 
aslzodalarga xos, deb hisoblagan Mirza Qodirjon bilan munozaraga kirishadi. Mirzo 
Qodirjonning tarixdan bexabar va milliy hissiyotdan mahrum ekanligini, ota-bobosidan meros 
bo’lib qolgan turklik va o’zbeklik nomini emas, balki zohiran tumtaroqli ma’nosiga aldanib 
“sart” nomini qabul qilishga moyilligidan afsus chekadi. Hoji Muin hamma odamlar, 
jumladan Qodirjon ham biz turkistonliklar turk ekanligimizni bilib qo’yishi kerak, kim 
turkligimizga shubha bilan qarasa tariximizni ochib, ko’rsin, degan fikrni bildiradi. Shu 
maqolada jadid Hoji Muin “Durust, bir necha kitoblarda “sart” so’zi zikr bo’lmishdur. 
Anglashildikina ko’ra, bu nom noma’lum xalq tarafidin Turkistondagi bir jamoa qabilaning 
bo’yinlarig’a taqilg’on bir laqabdur. Ul laqab ila biz umumturkistonliklar turklikdin chiqib, 
sart bo’lmasmiz. Shuning uchun agar chindiki (sart) so’zining ma’nosi avliyozoda bo’lsun, 
payg’ambarzoda bo’lsun, bizlar sartliqni bo’ynimizg’a taqmasmiz. Shul sababli Ho’qand 
yoshlarining “sart” haqida qilg’on “prutest” – e’tirozlari haqlidur. Bizlar ham shul xususda 
alarga qo’shilamiz”[5.57.] – deb yozadi. 
XX asr boshlarida Said Rizo Alizodaning nomi Turkiston o’lkasida ma’lum va 
mashhur edi. U o’z asarlarida maktab va madrasalarni isloh qilish muammolarini qo’yish 
bilan birga, baxtsizlik, kulfat, vayronalik va ochlikning sababi chor Rossiyasi tomonidan 
ta’lim tizimiga nisbatan olib borilayotgan noto’g’ri siyosatning oqibati ekanligini dalillar 
orqali asoslashga harakat qildi. Ma’rifatparvar S.Alizodaning e’tirof etishicha, maktab 
siyosatini to’g’ri yo’lga qo’yish jamiyat, iqtisod va madaniyatning taraqqiyotiga muayyan 
darajada ijobiy ta’sir ko’rsatishi aniqdir. “Ammo biz Turkiston musulmonlari,- deb yozgan 
edi S.Alizoda, - nainki jadida maktab va madrasa ochayapmiz, balki hanuzgacha, ularni bid’at 
va harom sanayapmiz. Bilmayman, biz Turkiston musulmonlariga nima bo’lgan? Ey, 

---