Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
76 
turkistonlik birodarlar! Ey, yurtdoshlar! G’aflat qachongacha! Jaholat qanchalik...?”[6.38.] diya 
o’zining maqolalaridan birida. 
S.Alizoda “Risolatul ettihodiya” (1907) nomli asarida musulmon xalqlarini G’arb 
davlatlari oyog’i ostida qolib ketishidan ogohlantirib, ularni birdamlikka, ittifoqqa da’vat etdi. 
Shuningdek, u «Mullo Nasriddin» jurnalining muallifi sifatida Chor Rossiyasining 
mustamlakachilik siyosatini qat’iyatlik bilan fosh qildi, qaram mamlakatlardagi milliy ozodlik 
harakatlariga xayrixohlik bildirdi. U mutassib ruhoniylarni o’rta asrchilik tartib-qoidalari va Chor 
Rossiyasining siyosatini jon-jahdlari bilan qo’llab-quvvatlayotganliklari uchun tanqid qildi va ular 
hukumatning mafkuraviy «panoh»lari, degan xulosaga keldi.
Turkistondagi dehqonlar ixtiyoridagi hosildor erlarni tortib olib, ularni rus muhojirlariga 
berish Rossiya mustamlaka siyosatida muhim o’rin egallagan. Chor Rossiyasi mustamlakachilikni 
kuchaytirish va mustahkamlash maqsadida rus muhojirlarini keltirib Turkistonning turli 
hududlarida joylashtira boshladi. Mahalliy aholi o’z eridan haydab yuborildi, eng unumdor er va 
yaylovlardan mahrum qilindi, ularning o’rnini rus dehqonlari egalladi. Shu tufayli asr boshida 
Turkistonda 116 ta rus qishlog’i vujudga keldi. Buning natijasi o’laroq, mahalliy xalqning 
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy ahvoli chidab bo’lmas darajada og’irlashdi.
Bu siyosat tufayli eng avvalo Farg’ona, Andijon va Samarqand viloyatlarining hosildor 
erlari egallandi. Mazkur siyosatdan ko’zlangan maqsad ortiqcha erlarni o’zlashtirish emas, balki 
mahalliy aholini qaramlikda saqlab turishdan iborat bo’lgan. Ayniqsa bu siyosatga nisbatan o’z 
munosabatini bildirgan samarqandlik jadid Vadud Mahmudning fikrlari e’tiborga molikdir. 
V.Mahmud mujiklarni ko’chirib keltirish sabablari va oqibatlari to’g’risida quyidagi fikrlarni 
bildiradi: «O’ris jahongirligi vaqtida Turkiston general-gubernatorligi yonida ko’chirish 
mahkamasi (pereselocheskoe upravlenie) degan idora bo’lar edikim, uning bu vazifasi 
Turkistonning doim o’rislar qo’lida qolishini ta’min etmak edi. Shu maqsad bilandirkim, 
Turkistonning har shahrida, eng mahsuldor erlarida o’ris qishloqlari qurildi»[7.40]. Bu maqolada 
o’ris qishloqlari Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlarida paydo bo’lganligi, ko’chirib 
keltirilganlar faqat o’zlari egalik qilayotgan erga qanoat hosil qilmasdan, Ettisuvdagi qirg’iz-
qozoqlarni o’ldirish va mollarini talab, kun kechirayotganliklari to’g’risida fikr bildirilgan. Vadud 
Mahmud Ettisuvdagi serhosil erlarga rus muhojirlarining ko’chirib keltirilishi ham mahallay 
aholining turmushiga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligini quyidagicha izohlaydi: «Bu muhojirlar 
kelgandan keyin Ettisuvda qirg’iz-qozoqlar joysiz qolgani kabi Turkistonda o’zbek va turkmanlar 
o’z erlaridan ajralganlar»[7.40.]. 
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlashimiz kerakki, Samarqand jadidlarining Chor Rossiyasi 
mustamlakachilik siyosatiga nisbatan munosabatlari, uning mohiyatini teran talqin va keskin 
tanqid qilganliklari milliy o’zlik tuyg’usining yuksalishiga imkon yaratdi, milliy ozodlik g’oyasi 
va mafkurasining vujudga kelishi va rivojlanishida ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Demak, Samarqand 
jadidlarining ma’rifatparvarlik, Vatan ozodligi, millat va xalq erkinligi to’g’risidagi g’oyalari 
Turkiston jadidlarining ozodlik harakatlari tarixida muhim ahamiyatga egadir.