Иқтисодчи олимлардан С. Г

Биринчи босқичда минтақа даражасида кичик бизнес субъектлари фаолиятини баҳолашнинг услубий ёндашувлари асосида хусусий кўрсаткичлар тизими қуйидаги асосий тамойилларни амалга оширишни ўз ичига олиши кераклиги аниқланади:
- минтақа иқтисодиёти ва ижтимоий соҳасидаги вазиятни энг муҳим тавсифловчи кўрсаткичларни баҳолаш;
- кўрсаткичлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни аниқлашни ўз ичига олган тизимли баҳолаш;
- кўрсаткичлар тизимининг ҳудудий ривожланиш йўналишига мувофиқлиги.
Иккинчи босқичда Қийматларининг ўсишини мос равишда ижобий ва салбий тенденцияларни кўрсатадиган тўғри ва тескари кўрсаткичлар учун стандартлаштирилган коэффициент қуйидаги формулалар ёрдамида ҳисобланади:


Бу ерда –маълум бир минтақадаги хусусий кўрсаткичнинг қиймати;
max(x) –ўрганилаётган объектларнинг жами кўрсаткичларининг максимал қиймати;
min(x) –ўрганилаётган объектларнинг бутун мажмуа ўртасидаги кўрсаткичнинг минимал қиймати:
N –ўлчов коэффиценти.
Учинчи босқичда кичик бизнес фаолиятини тавсифловчи танланган учта блокнинг ҳар бирининг ҳолати индекси ҳисобланади, бу эса ҳар бир кўрсаткич гуруҳининг стандартлаштирилган коэффициентларининг ўртача арифметик қиймати ҳисобланади:

Бу ерда -стандартлаштирилган нисбат;
n –ҳисоблаш блокидаги кўрсаткичлар сони.
Тўртинчи босқичда таҳлил қилинаётган тизимларининг ҳолатини тавсифловчи умумий интеграл кўрсаткич шакллантирилади. Уни ҳисоблаш ҳар бир блок учун стандартлаштирилган коэффициентларни интеграл кўрсаткичлар билан алмаштириш билан (3) формула бўйича амалга оширилади, бу эса ҳудудида кичик бизнес фаолияти самарадорлигини тавсифлайди.
Минтақада кичик бизнеснинг фаолият кўрсатиш даражаси бўйича умумий рейтингини тузишда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг эҳтиёжларини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Олинган индексларни таҳлил қилиш ва ҳудудий субъектларни кичик бизнес фаолиятининг турли даражаларига эга бўлган гуруҳларга тақсимлаш учун ўрганилаётган кўрсаткичнинг оғишини ҳисоблаш керак. Ушбу оғиш қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

Бу ерда –минтақа даражасида кичик бизнес фаолиятининг интеграл кўрсаткичининг оғиши;
– минтақа даражасида кичик бизнес фаолиятининг ажралмас кўрсаткичи;
– минтақа даражасида кичик бизнес фаолиятининг интеграл кўрсаткичининг ўртача қиймати.
Кичик бизнес субъектлари ривожланишини баҳолашнинг самарали усулларидан яна бири бу аҳолининг бандлик даражасини қамраб олишидадир, бу ўз навбатида, аҳоли даромадлари даражасининг ошишига олиб келади. Аҳолининг даромадлари даражасининг ошиши товарлар ва хизматларга бўлган талабнинг, шунингдек, уларнинг турларини кенгайтиришга бўлган талабнинг ошишига олиб келади, бу таклифнинг ўсишига ўз таъсирини ўтказади.
Шунингдек кичик бизнес субъектлари фаолиятининг самарадорлиги ижтимоий, иқтисодий ва хуқуқий жиҳатдан давлат таянчига ҳам боғлиқ ҳисобланади. Бунинг яққол мисоли тариқасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги “2022 - 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ-60-сон Фармонини³ келтириш мумкин. Мазкур тараққиёт стратегиясининг 22-мақсадида: Миллий иқтисодиёт барқарорлигини таъминлаш ва ялпи ички маҳсулотда саноат улушини оширишга қаратилган саноат сиёсатини давом эттириб, саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмини 1,4 бараварга ошириш белгиланган ва 29-мақсадда: Тадбиркорлик фаолиятини ташкил қилиш ва доимий даромад манбаларини шакллантириш учун шароитлар яратиш, хусусий секторнинг Ялпи ички маҳсулотдаги улушини 80 фоизга ва экспортдаги улушини 60 фоизга етказиш кўзда тутилган.
Бу каби ислохотлар замирида кичик бизнес субъектларини қўллаб қувватлашга қаратилган аниқ мақсадлар белгиланган ва унинг келажакдаги натижадорлигини баҳолаш имконияти мавжуд бўлиб, кичик бизнесни қўллаб қувватлаш дастурлари самарадорлигини қуйидаги формуладан фойдаланган ҳолда баҳолаш мумкин:

Бу ерда: R –самарадорлик;
F –дастурни амалга ошириш натижалари бўйича кўрсаткичларнинг ҳақиқий қиймати;
P –дастурнинг режалаштирилган кўрсаткичларининг қиймати.
Агар натижа R ≥ 1 бўлса қабул қилинган дастур самарали ҳисобланади агар R < 1 бўлса унда қабул қилинган дастур натижадорлиги ўз самарасини бермайди деб ҳисобланади.
Тадқиқот иши доирасида иқтисодчи олим И.А.Рыбаков кичик корхоналар фаолиятини баҳолашнинг иқтисодий-математик модели орқали миқдорий кўрсаткичлар ҳисоб-китобларидан фойдаланган ҳолда кичик бизнесни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш соҳаларини аниқлаш учун минтақавий даражада қўлланилиши мумкин бўлган қуйидаги кўрсатгичларни келтириб ўтган⁴:
1. Иқтисодий компонентнинг индекси (И_ки);
2. Молиявий компонент (М_ки) индекси. Бу кўрсаткич кичик бизнеснинг ликвидлиги ва молиявий барқарорлиги кўрсаткичлари асосида аниқланади;
3. Илмий-техник компонент (И_тк) индекси;
4. Кичик корхонанинг фонд имкониятлари индекси (Ф_ии).
Қуйида, умумий хулоса кўрсаткичи формуладан фойдаланган ҳолда юқоридаги индексларнинг йиғиндиси сифатида ҳисобланади.