Иқтисодиёт (тармоқлар ва соҳалар кесимида) бакалавириат йўналиши 22-4 гуруҳ тингловичи

2. Пулнинг давлатчилик назарияси
Пулнинг давлат назарияси пулнинг номиналистик назарияси турларидан бири бўлиб, унга кўра давлат пул бирлигининг қийматини белгилайди. Пулнинг давлат назарияси Германияни Биринчи жаҳон урушига тайёрлаш даврида олтинни муомаладан чиқариш ва қоғоз пул эмиссиясига ўтишни назарий асослаш сифатида вужудга келган. Аммо унинг илдизлари қулдорлик жамиятининг қулаш даврига бориб тақалади.
Пулнинг энг мазмунли давлат назарияси немис иқтисодчиси Г. Кнаппнинг "Пулнинг давлат назарияси" (1905) асарида келтирилган.
Давлат пул назариясининг асосий қоидалари:
пул "қонун яратилишининг моҳияти" бўлиб, товарлар билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Кнапп дастлабки тарихий даврларда баъзи товарлар пул ролини ўйнаганлигини тан олган бўлса-да, у замонавий тўлов воситаларининг пул тизими, хусусан, қимматбаҳо металлар билан боғлиқлигини рад этди. Кнапп пулни тўлов воситаларининг энг замонавий шакли деб ҳисоблаган, шунинг учун унинг фикрича, улар фақат муомалада бўлиш учун зарур ва истеъмол сифатига эга эмас. Бундан келиб чиқадики, пул иқтисодий категория эмас, фақат ҳуқуқий ҳисобланади;
пул қиймати "фақат номинал қийматга эга", яъни пул фақат давлат ҳаракати натижасидир ва ўзига хос қийматга эга эмас. Пул бирлигининг қиймати, Кнаппнинг фикрича, муомалага янги пул киритувчи, унга ном берадиган, олдинги бирлик билан муносабатини белгилайдиган ва ҳоказо давлат томонидан белгиланади.
Давлат томонидан белгиланган пул қийматини ўзгартириш мумкин эмас. Бундан Кнаппнинг инфляция пул массаси билан боғлиқ эмаслиги, нарх индекслари уларнинг харид қобилиятининг ўзгариши кўрсаткичи эмаслиги ҳақидаги тезиси келиб чиқади.
Кнаппнинг издошлари, немис иқтисодчилари Бендикссен ва Элстер унинг давлат пул назариясини такомиллаштиришга ва унга иқтисодий асослар келтиришга ҳаракат қилишди. "Иқтисодий ҳамжамият" ва "хизматлар алмашинуви" назариясини илгари сурган Бендиксен пулни анъанавий белги, яъни ишлаб чиқарилган товарларнинг бир қисмига бўлган даъволар деб ҳисоблайди.
Бу иқтисодчилар давлатнинг валюта курсларига таъсир қилиш усулларига катта эътибор қаратдилар. Элстер, хусусан, валюта курсларини самарали тартибга солиш учун бир неча давлатлар ўртасида "шартнома паритети"га биргаликда риоя қилиш тўғрисидаги келишув зарур, деб ҳисобларди.
Давлат пул назариясининг асосий камчиликлари иқтисодий қонунларни ҳуқуқий категориялар билан алмаштириш, пулнинг моҳиятини инкор этиш ва пулнинг асосий белгиси сифатида тўлов функциясини тақсимлаш, пулни ҳисоблаш бирликлари билан аралаштириш билан боғлиқ. Давлат пул муомаласи қоидаларини тартибга солади, нархлар масштабини танлайди, пул бирлигининг металл таркибини белгилайди, лекин ишлаб чиқариш ва муомала шароитлари билан тартибга солинадиган пул қийматини аниқлай олмайди. Пулнинг давлат назариясидаги заиф нуқта ҳам пулнинг "ҳал қилувчи" белгиси сифатидаги тўлов функциясининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Шу билан бирга, Кнапп қиймат ўлчови функцияси ва нархлар кўламини аниқ ажратмайди ва пулни идеал ҳисоб бирлиги ҳолатига туширади.
Ҳарбий харажатларни молиялаштиришнинг инфляцион усулларини назарий асослаш учун давлат назарияси кенг қўлланилади. Бир вақтлар бу фашистлар Германиясининг расмий мафкурасининг элементларидан бири эди. Урушдан кейинги даврда номиналистик назарияларнинг, хусусан, пулнинг давлат назариясининг роли унчалик катта эмас, чунки Кейнс назариялари устунлик қилади.
Хулоса

Онере де Балзак таъкидлаганидек, "пул олтинчи туйғу бўлиб, қолган беш нарсадан завқланишимизга имкон беради". Иқтисодчилар уларни янада қатъийроқ ва қуруқ таърифлайдилар. A.Smit пулни "айланма ғилдираги", K.Marks "умумжаҳон эквиваленти" деб атаган.

Пул, эҳтимол, инсон тафаккурининг энг буюк ихтироларидан биридир. Тирик табиатда ўхшашлик йўқ. Замонавий иқтисодиётнинг бутун тузилиши пулнинг мавжудлиги билан олдиндан белгиланади. Савдо пулни туғди ва савдо инсониятнинг энг қадимий машғулотларидан бири бўлганлиги сабабли, пул тизимининг илдизлари ҳам антик даврларга бориб тақалади, гарчи унинг тузилиши (шунингдек пулнинг ўзи ҳам) ўтган давр мобайнида кўп марта ўзгарган. ўтган минг йилликлар.
Пулга бўлган эҳтиёж товар ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Товар ишлаб чиқариш унинг заруриятини тушунтирувчи умумий сабабларни кўриб чиқишни ва демак, барча иқтисодий шаклланишларда пулнинг зарурлигини назарда тутади.
Пулнинг пайдо бўлишининг умумий сабаби - ижтимоий меҳнат тақсимоти. Товар ишлаб чиқариш пулсиз мумкин, лекин товар ишлаб чиқаришсиз пул мавжуд эмас. Хусусий сабаблар маълум бир ижтимоий-иқтисодий формацияда пулга бўлган эҳтиёжни тушунтиради. Умумий ва алоҳида сабаблар истисно қилмайди, балки бир-бирини тўлдиради. Махсус сабаблар:
1. Ҳар бир ишлаб чиқарувчининг бевосита меҳнати хусусий меҳнатдир. Меҳнатни ижтимоий эътироф этиш фақат айирбошлаш орқали мумкин, шунинг учун меҳнатнинг ижтимоий табиати яширин, яъни маҳсулот яратиш харажатларини ўлчаш учун пул керак бўлади.
2. Моддий неъматларнинг шахснинг ҳаражатларига қараб тақсимланишини белгиловчи меҳнатнинг бир жинслилиги.
3. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси моддий неъматларнинг энергия сарфига кўра тақсимланишини олдиндан белгилаб беради.
4. Меҳнат жамиятнинг ҳар бир аъзосининг биринчи ҳаётий заруриятига айланган эмас, шунинг учун меҳнат харажатларини рағбатлантириш талаб этилади. Энг самарали усул - бу моддий рағбатлантириш.
5. Ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат маҳсулотларига эгалик қилишнинг турли шаклларининг мавжудлиги.
6. Одамларнинг моддий неъматларни максимал миқдорда истеъмол қилишга интилиши.
7. Халқаро меҳнат тақсимоти, халқаро иқтисодий муносабатларнинг мавжудлиги, мамлакатлар ўртасида меҳнат маҳсулотининг эквивалент алмашинувини талаб қилади.
Пулнинг ривожланиш тарихида қандай асосий босқичлар мавжуд? Биринчи босқич - тасодифий товарлар томонидан ўз функцияларини бажариш билан пулнинг пайдо бўлиши; иккинчи босқич - олтин учун универсал эквивалент ролини таъминлаш (бу босқич, эҳтимол, энг узун эди); учинчи босқич - қоғоз ёки кредит пулга ўтиш босқичи; ва охирги тўртинчи босқич - нақд пулни муомаладан босқичма-босқич чиқариб юбориш, бунинг натижасида электрон тўлов турлари пайдо бўлди.
Режали иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтиш даврида мамлакатимизда пулнинг роли кескин ошди. Бозор иқтисодиёти пулсиз мавжуд бўлмайди. Агар илгари товарлар тақчил бўлиб, одамлар ўз маблағларини фойдали нарсага сарфлаш имкониятини излаётган бўлса, ҳозир бундай муаммо йўқ – пул бўларди. Шунинг учун пул тақчил бўлиб қолди ...
Ишнинг мақсади - пул, унинг келиб чиқиши, иқтисодиёт ва ҳар бир инсон ҳаётидаги роли ҳақида ягона, умумий ғояни шакллантириш.
Иш бизга саволни турли нуқтаи назардан кўриб чиқишга имкон беради. Иқтисодиёт қонунлари аниқ мисолларда акс эттирилганлигига ҳам ишонч ҳосил қилинг. Пул мавжудлигининг муҳимлиги ва муқаррарлигини тушунишга имкон беради.
Пул шоҳлиги бозорнинг энг мураккаб тизимларидан бири бўлиб, бу махсус дунёда содир бўлаётган жараёнлар ҳар куни таъсир қилмайдиган одам йўқ.
Замонавий шароитда пул иқтисодий ҳаётнинг муҳим атрибутидир. Шунинг учун моддий бойликларни етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ барча операциялар пул ҳисоб-китоблари билан тугайди. Ҳисоб-китоблар - пул талаблари ва мажбуриятлари бўйича тўловларни ташкил этиш ва тартибга солиш тизими. Ҳисоб-китобларнинг асосий мақсади пул айланмасига (тўлов айланмасига) хизмат кўрсатишдир.
Пул бозор иқтисодиётининг энг муҳим атрибутидир. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланишининг барқарорлиги кўп жиҳатдан пул тизимининг қандай ишлашига боғлиқ. Пулнинг табиати ва асосий функцияларини, пул тизимларининг эволюцияси жараёнини, пул муомаласини ташкил этиш ва ривожлантиришни, инфляцияга қарши курашнинг сабаблари, оқибатлари ва усулларини ўрганиш бутун молия тизимининг фаолиятини кейинги таҳлил қилиш учун зарурдир.
Пулнинг давлатчилик назарияси орыали пул сиёсатини амалга оширишда давлатнинг аралашуви муҳимдир ва давлат бу сиёсатда асосий регулятор сифатида иштирок этади. Айнан инқироз даврларида пулнинг давлатчилик назариясига эҳтиёж кучаяди. Яъни давлат пулинг тартибга солиш вазифасини бажарувчи ягона субъет сифатида иштирок этади. Бу борада олимларнинг ҳам фикрлари муҳим бўлиб, давлат пулнинг ишлатилиши ва кимга, қачонга ва қаерга деган саволларга жавоб беришини кўрсатиб ўтади.
Демак, пулнинг давлатчилик назарияси орқали инфляцион жараёнлар, пул кредит сиёсатини амалга оширишда давлат асосий бўғин сифатида кўриниши муҳим аҳамият касб этади. Албатта, пулнинг давлатчилик сиёсати орқали биз давлатнинг пул муомаласини назорат қилишдаги ролини кўришимиз мумкин бўлади.