Iv bob. Kadrlar ishida yangiliklarni ishlab chiqish va joriy etish

4.5. Kadrlar ishidagi innovatsiyalarning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Hozirgi kunda innovatsiyalarni boshqarish sohasidagi dolzarb muammolar quyidagilar hisoblanadi:²⁹

1. 
   Innovatsion hayot sikli faoliyati, mohiyati va bosqichlarini bashorat qilish.
   
2. 
   Innovatsiyalarning qiymat mezonlari, rentabellik darajasi va kapital qo‘yilmalarning qoplanish muddatlaridan foydalangan holda investitsiya loyihasi sifatida innovatsiyalar samaradorligini baholash va rejalashtirish.
   

Innovatsiyalarning “maqsadga muvofiqligi” tushunchasi va uning “samaradorligi” hech qachon bir xil emas: yangilikning tez va to‘liq bajarilishi uning makrosferaga nisbatan salbiy ta’sirini istisno etmaydi.³⁰
“Samaradorlik” tushunchasini erishilgan natijalar va sarflangan resurslarning funksiyasi sifatida aniqlash mumkin. Bu samaradorlikni baholashning umumiy tamoyili (effekt (natija) va xarajatlarni taqqoslash)³¹. Nisbat tabiiy va pul qiymatlarida ham ifodalanishi mumkin va ushbu ifoda usullari uchun samaradorlik ko‘rsatkichi bir xil vaziyat uchun har xil bo‘lishi mumkin.
Kadrlar innovatsiyalarining samaradorligi bu xarajatlar va foyda nisbati, uning ishtirokchilari manfaatlariga bog‘liqligini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimidir. Tijorat, budjet, iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlik farqlanadi. Innovatsion samaradorlikning asosiy ichki mezonlari ijtimoiy kapitaldan vakolatli foydalanish hisoblanadi.³²
Kadrlar innovatsiyasini baholash mezonlari (yunoncha. kriterion – hukm vositasi) – kadrlar yangiliklarini saralash amalga oshiriluvchi belgilar [16]:
a) moliyaviy asoslash – iqtisodiy samaradorlikni aniqlash;
b) ijtimoiy asos – ijtimoiy ko‘rsatkichni aniqlash;
d) ommaviy asoslash – kadrlar innovatsiyasi to‘g‘risida jamoatchilik fikrini aniqlash - kadrlar yangiliklariga qarshilikni aniqlash uchun jamoa a’zolarining birdamlik darajasi.
Inobatga olingan natijalar va xarajatlarga qarab, quyidagi ta’sir turlari ajratiladi³³:

1. 
   Iqtisodiy – ko‘rsatkichlar qiymat jihatidan barcha turdagi natijalar va yangiliklarni amalga oshirish hisobiga xarajatlarni hisobga oladi.
   
2. 
   Ilmiy-texnik – yangilik, soddaligi, foydaliligi, ko‘rinishi, ixchamligi.
   
3. 
   Moliyaviy – ko‘rsatkichlarni hisoblash moliyaviy ko‘rsatkich-larga asoslanadi.
   
4. 
   Manba – ko‘rsatkichlar innovatsiyalarning ma’lum turdagi resurslarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish hajmiga ta’sirini aks ettiradi.
   
5. 
   Ijtimoiy – ko‘rsatkichlar innovatsiyalarni amalga oshirishning ijtimoiy natijalarini hisobga oladi.
   
6. 
   Ekologik – ko‘rsatkichlar innovatsiyalarning atrof-muhitga ta’sirini hisobga oladi.
   

Umuman olganda, iqtisodiy samarani aniqlash va innovatsiyalarni amalga oshirishning eng maqbul variantlarini tanlash muammosi, bir tomondan, ulardan foydalanish natijasida yakuniy natijalarning ishlab chiqish va amalga oshirish xarajatlaridan oshib ketishini talab qiladi, boshqa tomondan , olingan natijalarni maqsadga o‘xshash boshqa variantlardan foydalanish natijalari bilan taqqoslash. Innovatsiyalarning rivojlanish natijalarini xarajatlar bilan taqqoslash asosida ularning samarasini (daromadini) hisoblash usuli yangi ishlanmalardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida qaror qabul qilishga imkon beradi.³⁴
Innovatsiyalarning umumiy iqtisodiy samaradorligini baholash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish mumkin: 1) integral ta’sir; 2) rentabellik indeksi; 3) rentabellik me’yori; 4) qoplash muddati.Innovatsiyalarning rentabellik ko‘rsatkichi – bu hisobot davri uchun natijalar va innovatsion xarajatlar o‘rtasidagi farqning qiymati, odatda birinchi yilga bittaga kamaytiriladi. Ushbu usul innovatsiyalarga sarmoya yo‘nalishlarini tanlashga yordam beradi.
Rentabellik ko‘rsatkichi sifatida rentabellik indeksidan foydalanish mumkin – bu kamaytirilgan daromadning xuddi shu kuni berilgan innovatsion xarajatlarga nisbatidir. Boshqacha qilib aytganda, u to‘lov oqimining ikki qismini taqqoslaydi: daromad va sarmoyalar. Mablag‘larning keskin tanqisligi sharoitida rentabellik ko‘rsatkichi eng yuqori bo‘lgan innovatsion yechimlarga ustunlik beriladi.
Rentabellik me’yori – bu diskontlangan stavka bo‘lib, unda diskontlangan daromadning ma’lum yillardagi qiymati innovatsion investitsiyalarga teng bo‘ladi. Bunday holda, innovatsion loyihaning daromadi va xarajatlari taxminiy vaqtga yetkazish yo‘li bilan aniqlanadi:
Qaytarilish muddati. Bu investitsiya samaradorligini baholash uchun eng keng tarqalgan ko‘rsatkichlardan biridir. Mahalliy amaliyotda qo‘llaniladigan “kapital qo‘yilmalarni qoplash davri” indikatoridan farqli o‘laroq, u shuningdek foydaga emas, balki pul oqimiga, investitsiya qilingan mablag‘larni innovatsiyalarga va pul oqimining miqdorini hozirgi qiymatiga yetkazishga asoslangan.
Innovatsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash innovatsiyalar jarayonining har bir bosqichida hisob-kitoblarda turli darajadagi tafsilotlar bilan amalga oshirilishi kerak. Innovatsiya jarayonining bosqichiga qarab, yangilikning potensiali, kutilayotgan, rejalashtirilgan va haqiqiy iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Innovatsiyalardan foydalanish maqsadga muvofiqligi iqtisodiy samaradorlik hisob-kitoblari bilan tasdiqlanishi kerak.³⁵
Kadrlar innovatsiyalarining ijtimoiy samaradorligi - kadrlar innovatsiyalarini joriy etishning ijtimoiy natijasi:
1. hududdagi ish o‘rinlari sonining o‘zgarishi;
2. ishchilarning uy-joy va madaniy-maishiy sharoitlarini yaxshilash;
3. xodimlarning mehnat sharoitidagi o‘zgarishlar;
4. ishlab chiqarish kadrlari tarkibining o‘zgarishi;
5. ishchilar va aholining sog‘lig‘i darajasining o‘zgarishi;
6. aholining bo‘sh vaqtini tejash.