Iv-xi asrlarda Vizantiyada, Eron Arab musulmon davlatlarining yuksalishi Reja

V-VI asr boshlarida Vizantiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. IV-VI asrlarda Vizantiya 
imperiyasi о„sha davrdagi xalqaro aloqalarda muhim о„ringa ega bо„lgan eng yirik davlat edi. U 
Eron, Qora dengiz va Kavkaz orti mamlakatlari bilan savdo aloqalarini olib borar edi. Bu davrda 
Vizantiya Italiya, Ispaniya va Galliya kabi mamlakatlar bilan ham savdo aloqalarini olib borgan.
Imperiyaning turli viloyatlaridagi qulay shart-sharoit iqtisodiyotning muhim omili 
bо„lgan. О„rta Yer dengizi sohilidagi Frakiya, Makedoniya, Fessaliya, Pellopones 
pasttekisliklarida boshoqli don, zaytun, uzum, mevalar yetishtirilgan. Misr qadimdan о„zining 
yuksak hosilli yerlari bilan shuhrat qozongan. Kichik Osiyoning dashtlari, Suriya chо„llarida 
chorvachilik rivojlangan. Bolqon yarim orolining Konstantinopol tomon tog„ yon bag„irlarida, 
qirlarda, о„rmon va о„tloqlarda chorva mollari boqilgan. Eron Islom respublikasi-Janubi-g„arbiy 
Osiyoning eng katta davlatlaridan biri bо„lib, aholisi-71,2 mln.kishi (2010 yil ma‟lumotlari), 
hududi-1,65 mln. km.kv, poytaxti-Tehron shahri. 
Eron Islom Respublikasi 1992 yil 10-mayda О„zbekistonning suverenitetini tan oldi va 
1992 yil 25-noyabrda ikki davlat о„rtasida diplomatik munosabatlar о„rnatildi.
Hozirgi kunda 50 ga yaqin О„zbekiston-Eron qо„shma korxonalari faoliyat kо„rsatmoqda. 
 Sosoniylar davlatini tashkil topishi xususida shuni ta‟kidlash lozimki, Parfiya davlati о„rnida 
yuzaga kelgan yangi davlat Eronni birlashtirish tashabbusi, bir paytlar Ahamoniylar davlatining 
dastlabki markazi bо„lgan Forsdan kelib chiqdi. Salavkiylar davridayoq ma‟lum bir siyosiy 
mustaqillikka erishgan Fors, vassal podsholiklarning biri sifatida Parfiya davlati tarkibiga kirgan. 
Uning hukmdorlari mil.avv.II asrda shoh unvonini qabul qilishgan bо„lib, о„zlarini 
о„tmishdoshlari Fratakiylar singari tangalarini zarb etishgan. Sо„nggi Sosoniylar davri 
an‟analariga kо„ra Arshakiylar vaqtida Forsni Bazrangiylar sulolasi boshqargan bо„lib, uning 
sо„nggi hukmdori esa Gochixr edi. Forsning poytaxti Staxr (hozirgi Istaxr, qadimgi Persepol 
yaqinida) bо„lgan. 
Forsda shuningdek mayda hukmdorlar ham bо„lgan. Shunday hukmdorlardan bir Soson 
urug„idan bо„lgan Papak bо„lib, u bir vaqtni о„zida Forsda izzat - hurmatga ega bо„lgan Anaxita 
ma‟budasi ibodatxonasini kohini ham sanalib, Papak, 208 (yoki 209) yilda Gochixrni taxtdan 
ag„darib, о„ldirdi va podsho hokimiyatini egalladi.
II asr oxiri-III asr boshlariga kelib о„zaro urushlar Parfiya davlatining kuchsizlanib qolishiga 
olib keldi. 208- yilda Parfiya davlati ikki qismga bо„linadi. Keyinchalik esa Parfiya yana bir 
necha mayda davlatlarga ajralib ketadi. Bundan Eronning janubi-g„arbida joylashgan pors 
qabilalari foyfalanib, Staxr shahrida hokimiyatni egallab oladilar. Bu janglar tepasida porslarning 
soson urug„idan bо„lgan Bobak turardi.
222 yilda Papak vafot etgach, Porso viloyati taxtiga uning о„g„li Ardasher I (224-239) 
о„tiradi. Ardasher Fors bilan qо„shni bо„lgan ayrim viloyatlar, Karmon, Xuziston va boshqalarga 
о„z hukmdorligini yoydi, Parfiya davlati tarkibiga kirgan bir qator mayda podsholiklarni 
hukmdorlari bilan ittifoqchilikda Arshakiylardan bо„lgan Parfiya shohi Artaban V ni 224-yilda 
bо„lib о„tgan jangda yengadi va Arshakiylar sulolasi (Arshakiylar- mil.avv.250 yildan-milodiy 
224 yilgacha Parfiyada hukmronlik qilgan sulola. Sulolaga day qabilasining boshlig‘i Arshak 
asos solgan. Bu davlatga hozirgi Sharqiy Eron va G‘arbiy Turkmaniston yerlari tobe bо‘lgan)
5
, 
hokimiyatini tugatdi va yangi davlat-Sosoniylar davlatiga asos soldi. Parfiya sosoniylar davlatiga 
qо„shib yuborilgan.
4
Roger B.Besk.Linda Blask, Larry S. Krieger, PhilipsC. Naylor, Dahia Ibo Shabaka „‟World history: patterns of 
interaction‟‟. MeDougle Little, USA, 2009. P. 51. 
5
Roger B.Besk.Linda Blask, Larry S. Krieger, PhilipsC. Naylor, Dahia Ibo Shabaka „‟World history: patterns of 
interaction‟‟. MeDougle Little, USA, 2009. P. 87. 

---

Davlatning nomi Porso viloyati (Fors) ning sosoniylar urug„idan bо„lgan birinchi shohi 
Papakning otasi Soson nomi bilan atalgan. 
226-yilda Ardasher I poytaxtni Staxr shahridan Dajla daryosi bо„yidagi Ktesifonga deb 
kо„chiradi. Ktesifonda Ardasher I Sosoniy davlati taxtiga chiqish marosimini о„tkazgach, 
Sosoniylar davlatining chegaralarini kengaytirishga harakat qildi. 
Ardasher I vafotidan keyin Sosoniylar davlati taxtiga Shopur I chiqadi. Shu vaqtdan boshlab 
sosoniy taxtiga chiqqan sulola vakillari “shahanshoh” unvoniga ega bо„ldilar.
Sosoniylar (224-651yillar)-ikkinchi fors imperiyasi va uchinchi eroniylar sulolasi bо„lib, 
ular о„z davlatlarini Eronshahr-Eroniylar (Oriylar) davlati deb nomlashgan. 
Bu davlat hududiga Mesopatamiya, G„arbiy Hindiston, Xuziston kirgan. 
Bu yerda aholi qabilaviy holda istiqomat qilib, ular 240 taga yaqin bо„laklardan iborat edi. 
Faqatgina Porsoda bir-biriga yaqin qabilalar bir xalq bо„lib uyushgan edilar. Keyinchalik 
Eronning birlashishi xuddi shu Porso viloyati atrofida boshlandi. Porso keyinchalik Fors viloyati 
deb ataldi. Ushbu yer aholisi forslar deb, qadimgi Eron esa Persiya deb yuritilgan.
Sosoniylar davlati – Yaqin va О„rta Sharqdagi III – VII asrlarda hukm surgan Sosoniylar 
sulolasi tomonidan boshqarilgan davlat bо„lib, Parfiya davlatini о„rnida tashkil topgan. 
Ardasher I 224 yilda Eronni va ba‟zi qо„shni viloyatlarni egallab olib, Parfiya 
hukmdori Artaban V ning qо„shinlarini tor – mor qildi, hamda milodiy 226 – 227 yillarda 
Ktesifonda hukmdorlik tojini kiydi. 
Arabiston yarim oroli Osiyo qit‟asining janubi-g„arbida joylashgan. Tomonlari teng 
bо„lmagan tо„rtburchakni tashkil qiluvchi bu yarim orolning shimolida Suriya-Mesopotamiya 
dashti, sharqida esa Fors kо„rfazi, janubida - Hind okeani va g„arbida Qizil dengiz bilan 
tutashadi. Yarim orolning uzunligi 2 ming km, eni esa 1,5 ming kilometrdan ziyodroq. Arab 
tilida u "Jazirat al-Arab", ya‟ni "arab oroli" deb ataladi. 
Qadimgi Arabiston Ossuriya matnlarida "arabi", Bobil matnlarida "matu arabi", qadimgi 
Eron manbalarida "araboye", va nihoyat, oromiy yozuvlarida "bet Arabaya" nomlari bilan 
atalgan
6
. Shuningdek, bu matnlarning mazmunidan tushunilishicha, ularda asosan Iroq bilan 
Suriyani ajratib turgan sahro, ya‟ni Shimoliy Arabiston kо„zda tutilgan. 
Qadimgi yunon-rim manbalariga kо„ra, Qadimgi Arabiston jо„g„rofiy jihatdan uch 
qismga bо„lingan:
1) Tog„li Arabiston (Agabia Retgaye) - Qizil dengizning shimoliy sohili va Sino yarim 
orolidan shimoli-sharqda joylashgan uchburchak shakldagi hudud;
2) Sahroviy Arabiston (Agabia Dezerta) – Suriya - Mesopotamiya dashti bilan 
chegaradosh bо„lgan va yarim orol ichkarisining bir qismini о„z ichiga olgan joylar; 
3) "Saodatli Arabiston" (Agabia Felix) - yarim orolning yuqorida zikr qilingan ikki 
qismidan tashqari bо„lgan hududlar hisoblanadi. Shuningdek ta‟kidlab aytish kerakki, yunon-
rim mualliflari yarim orol ichki rayonlarining katta qismini о„rganmay turib, ularni "Saodatli 
Arabiston"ga qо„shganlar. Aslida bu yerlarning kо„pchiligi sahrolardan iborat. "Saodatli 
Arabiston"ni yarim orolning janubiy-g„arbiy qismi, ya‟ni Yaman bilan cheklamok, darkor. 
Qadimgi va о„rta asrlar davriga taalluqli bо„lgan aksariyat arab manbalarida Arabiston 
yarim orolining aholi yashaydigan qismi besh о„lkaga bо„lingan: bular, Yaman, Hijoz, Tihoma, 
Najd va Yamoma. 
Arablar somiy xalqlar majmuasiga mansubdirlar. Somiy tillari aslida tо„rt katta turkumni 
tashkil qiladi: 1) shimoliy-sharqiy - qadimgi Bobil va Ossuriya lahjalarini о„z ichiga olgan 
Akkad tili; bu tilda miloddan avvalgi III ming yillikning о„rtalaridan miloddan avvalgi I ming 
yillik oxirlarigacha yozilgan manbalar mavjud; 2) shimoliy-g„arbiy-xanaan (amorey, ugarit, 
finikiy, qadimgi yahudiy) va oromey tillari; 3) arab tili; 4) arab-habash tili
7
. 
"Arab tili" va "arablar" tushunchalari nisbatan kech, asosan miloddan keyin paydo 
bо„lgan. Ammo mutaxassislar Arabiston yarim orolida eramizdan bir necha ming yil avval aholi 
6
Древние цивилизации. Под обшей редакцией Бангарда-Левина Г.М. М., 1989. С. 143. 
7
Roger B.Besk.Linda Blask, Larry S. Krieger, PhilipsC. Naylor, Dahia Ibo Shabaka „‟World history: patterns of 
interaction‟‟. MeDougle Little, USA, 2009. P. 116. 

---

yashab kelgan, deb hisoblaydilar. Arab tarixiy adabiyotida "somiy kо„chishlari" degan tushuncha 
mavjud bо„lib, unga kо„ra, gо„yoki Arabistonda aholining tabiiy о„sishi qadim zamonlarda 
shunchalik yuqori nisbatda bо„lganki, taxminan har ming yilda yarim oroldan tashqari 
rayonlarga somiy xalqlarining katta kо„chishi yuz berib turgan.
Arab tarixchilari qadimgi Arabiston aholisini ikki katta guruhga bо„ladilar: islomdan 
oldin yо„q bо„lib ketgan arablar (arab boida) va islomdan keyin saqlanib qolgan arablar (arab 
boqiya). Ikkinchi guruhni odatda yana ikki qismga ajratadilar: a) janubiy yoki "asl" arablar (arab 
oriba), b) shimoliy arablar (arab musta‟riba). 
Qadimdan Arabiston yarim orolida arablar tarqoq holda yashardilar. VI asrning oxiri va 
VII asr boshlarida, ya‟ni islom dinining vujudga kelishi arafasida Somiy qavmiga mansub arab 
qabilalari o‟rtasidagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi. 
Yamanda savdo-sotiq rivojlanib, ilk davlatchilik belgilari shakllanayotgan bir paytda, yarim 
orolning shimoliy qismida joylashgan shaharlarda hali ham ibtidoiy turmush tarzi saqlanib 
qolgan edi. Sahrolarda ko‟chmanchi chorvachilik bilan hayot kechiradigan arab qabilalari esa, 
hatto patriarxal urug‟chilik tuzumining ilk bora yemirilish bosqichida turardilar. Arabiston yarim 
orolida yashagan qabilalarninig ko‟pchiligi ularga qo‟shni bo‟lgan Misr, Vizantiya, Eron, 
Mesopatamiya kabi qadimiy madaniyat markazlariga qaraganda tarixiy taraqqiyotning ancha 
quyi bosqichida bo‟lib, orqada qolgan edilar.