Ызбекистон Республикаси

AMIR 
TEMUR 
VA 
TEMURIYLAR 
DAVRIDAGI 
SIYOSIY VA HUQUQIY TA`LIMOTLAR.
 
 
 
R E J A:
 
 
 
1.  Amir  Temur  va  uning  "Tuzuklari"da  siyosiy  va  huquqiy  ta`limotlar 
xamda g`oyalar.
 
2.  Temuriylar davridagi siyosiy va xuquqiy ta`limotlar.
 
3.  Mavzu yuzasidan tayanch so`z va iboralar.
 
 
 
Amir  Temur  va  uning  "Tuzuklari"da  siyosiy  va  huquqiy 
ta`limotlar xamda g`oyalar.
 
  
Amir  Temur  va  temuriylar  davri  o`zbek  davlatchiligi  tarixida  alohida  o`ringa 
egadir.  Amir  Temur  nomi  bilan  O`zbekistonda  davlat  va  huquq  o`zining  eng 
rivojlangan  bosqichiga  ko`tarilgan  edi.  Bu  imperiyaning  chegaralari  Sharqda  Xitoy 
davorigacha g`arbda  O`rta  er dengizigacha,  janubda  Hindiston  va  Shimolda  Moskov 
Knyazligi  xududlari  bilan  chegaralangan  edi.  Markazlashgan  o`z  davrida  dunyodagi 
eng  kuchli  davlatga  aylangan  edi.  Amir  Temur  davrida  davlat  va  qonunchilikni 
yuksalishi o`z navbatida siyosiy va huquqiy dunyoqarashni ham yuksaklikka ko`tardi. 
Samarqandda o`ziga xos huquqshunoslar, siyosatshunoslar maktabi rivojlandi. Bunga 
misol  tariqasida  Amir  Temurning  «Tuzuklari»  «Boburnoma»  Amir  Temur  va 
temuriylar 
davri 
Alisher 
Navoiyning 
asarlari 
Sharofiddin 
Al-yazdiyning 
«Zafarnoma»si  kabi  asarlarni  keltirsak  bo`ladi.  Bu  asarlarda  inson,  adolat, 
qonunchilik, davlatchilik, siyosat, madaniyat ravnaqi haqida Bugungi kun uchun ham 
nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega  bo`lgan  g`oyalar,  fikr  va  mulohazalar  bayon 
etilgan.
 
Amir Temurnint tarjimai holida shunday fikrlar bor:
 

---

«Birinchi  eng  muxim  fazilat  beg`arazlikdir.  Xammaga  bir  xil  qattiq,  jiddiy  va 
adolatli  munosabatda  bo`ldim,  odamlarni  toifalarga  bo`lmadim,  kambag`alni 
yomonlab,  boyni  maqtamadim.  Men  hamma  vaqt  e`tiqodga  sodiq  qoldim,  xudo 
marhamatiga loyiq topilgan insonlarga katta hurmat bilan qaradim.
 
Qashshoqlarga  xayru-ehsonni  ayamadim,  har  bir  masalani  xotirjamlik  bilan  hal 
qildim,  haqiqatni  aniqlashga  ko`p  g`ayrat  sarfladim.  Butun  harakatimni  umumiy 
foydali  ishlarga  qaratdim,  biror  bir  zaruriyatsiz  hech  kimga  ozor  etkazmadim,  turli 
vaziyatlarda menga murojat qilganlardan yuz o`girmadim.
 
Men  bir  qo`limda  adolat  chirog`ini,  ikkinchi  qo`limda  samimiyat  chirog`ini 
tutdim, mana shu ikkala chirog` nuri bilan ximma vaqt o`z hayot yo`limni yoritdim» 
Amir Temur davlat asosini o`n ikki toifa tashkil etishini, ulardan har birining o`z o`rni 
va xizmati mavjudligini ko`rsatadi. Bular:
 
1) sayidlar (payg`ambar avlodlari), ulamo, mashoyih fozil kishilar;
 
2) Donishmand va ishbilarmon, tadbirkor kishilar;
 
3) Xudojo`y va tarki dunyo qilgan kishilar;
 
4) Nuyonlar, amirlar, mingboshilar, ya`ni harbiy kishilar;
 
5) Sipohi va raiyat (soliq to`lovchi avom xalq);
 
6) Maxsus ishonchli kishilar;
 
7) Vazirlar, sarkotiblar;
 
8) Xokimlar (faylasuf, donishmand kishilar), tabiblar, munajjimlar, muxandislar; 
a) tafsir va hadis olimlari;
 
9) Sufiylar moshoyixlar, xudoni tanigan filosiflar;
 
10) Kasb-hunar egalari;
 
11) Savdogar va sayyohlar;
 
Amir  Temur  davlatni  boshqarishda  siyosiy  va  huquqiy  faoliyatini  boshqarib 
borishda quyidagi 12 ta tamoyilga e`tibor bergan.
 
Birinchidan. din va shariatga katta e`tibor bergan.
 
Ikkinchidan. davlatni boshqarishda yuqorida aytganimiz un ikki xil raiyatning har 
qaysisiga o`ziga xos munosabat o`rnatgan.
 
Uchinchidan, maslahat, kengash, tadbirkorlik, xushyorlik, ehtiyotkorlik.
 

---

To`rtinchidan.  davlat  ishlarini  ma`lum  qat`iy  qonun-qoidalarga  rioya  qilib 
boshqarish.
 
Beshinchidan, Amirlar va sipohiylarni xizmatlariga yarasha taqdirlash.
 
Oltinchidan. adolat va insof bilan ish tutish.
 
Ettinchidan.  sayidlar,  ulamoyu  mashoyiqlar,  aqlli  donolarga  alohida  e`tibor 
berish.
 
Sakkizinchidan. xar bir ishni oxirigacha etkazish, qat`iylik, sabr bardosh.
 
To`qqizinchidan. raiyat ahvolidan ogoh bo`lish, hammani teng ko`rish.
 
O`ninchidan. turli millat vakillariga bir xil munosabatda bo`lish.
 
O`n birinchidan. qarindoshlar, ko`shnilar, do`stlarni e`zozlash.
 
O`n ikkinchidan, sipohiylarga alohida hurmat, g`amxo`rlik ko`rsatish.
 
Amir Temurning xizmati ulkandir:
 
Birinchidan, u mamlakatni mo`g`ul bosqinchilardan ozod etdi.
 
Ikkinchidan, mustaqil o`zbek davlatchiligiga asos soldi.
 
Uchinchidan,  Mamlakatni  tuzuklarga  (qonunlarga)  asosan  boshqarishni 
ta`minladi.
 
To`rtinchidan, adolat va ma`rifat ishlarini yo`lga qo`ydi. «Kuch-adolatda» degan 
shiorga asosan.
 
Beshinchidan,  qo`shni  davlatlarni  ham  bosqinchilardan,  zulm  va  zo`ravonlik 
o`tkazayotgan diktatorlardan tozaladi va u erlarda qonuniy tartib o`rnatdi.
 
Oltinchidan, Samarqand (poytaxtining) dunyo markaziga aylantirdi. Bu erga uzoq 
Ispaniya,  Frantsiya,  Angliya,  Xitoy  kabi  mamlakatlardan  ko`plab  elchilar,  sayoxlar, 
savdogarlar, olimlar kelib ketadigan poytaxtga aylantirdi.
 
Amir  Temur  o`rta  asrlarda  Turkistonda  shunday  shart-sharoit  yaratdiki,  unda 
Ulug`bek  absirvatoriyasi,  Alisher  Navoiy,  Bobur  va  boshqalar  o`z  asarlari,  odil 
siyosatlari  bilan dunyo  jamoatchiligining  diqqat  e`tiborini  tortishga  muvaffaq  bo`ldi. 
Bu buyuk ishlarning amalga oshirilishining boshida, so`zsiz, Amir Temur turar edi.
 
U  davlat  va  jamiyat  qurilishida,  uni  boshqarishda  adolat  va  qonuniylikka 
asoslandi. O`z zamonida xalqlar orasida keng tarqalgan Islom siyosiy ideologiyasi va 
uning  qonunlar  tizimi-shariatni  amalda  qo`lladi  hamda  unga  qo`shimcha  tarzda  o`z 
«tuzuklarini»  yaratdi.  Uning  siyosiy  va  huquqiy  ta`limotlari,  o`gitlari,  ko`rsatmalari 

---

temuriylar  davrida  dasturi  amal  bo`lib  xizmat  qildi.  Bugun  O`zbekistonda  Amir 
Temur va temuriylarga bo`lgan e`tiborning sababi xam ana shundadir.