Ызбекистон Республикаси

Siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixining o`rganish 
metodologiyasi
 
  
Jamiyat taraqqiyoti o`ziga xos rivojlanish qonunlariga ega. Bu qonunlarni ochish 
va unga amal qilish yo`llarini ko`rsatib berish fanning vazifasidir.
 
Ijtimoiy-siyosiy  fikr  tarixida  jamiyat  taraqqiyoti  to`g`risida  turli  xil  ta`limotlar 
vujudga keldi, rivojlandi va inqirozga uchradi, o`rniga yangi ta`limotlar paydo bo`ldi. 
Buning  sababi  bu  ta`limotlarning  haqiqatga  moslik  darajasining  nisbiyligidadir.  Ilm-
fan  taraqqiyoti,  ijtimoiy  tajriba  u  yoki  bu  ta`limot  doirasidan  chiqish,  davr  talabiga 
javob  beradigan  yangi,  kengroq  tushunchalar  tizimiga  o`tish  zarurligini  taqozo  qila 
boshlaydi.  Mana  shu  davrlarda  yangi  qarashlar  bilan  zskicha  qarashlar  o`rtasida 
munozaralar  keskinlashadi.  «Tarix  sabog`i  shundaki,  uning  aynan  keskin 
burilishlarida,  ijtimoiy  formatsiyalar  almashilayotganda  ijtimoiy  muammolar  va 

---

ziddiyatlar  g`oyat  keskinlashadi,  milliy  xafsizlikka,  fuqarolar  tinchligi  va 
barqarorlikka taxdid soluvchi omilga aylanadi.»
 
 
 
Siyosiy  ta`limotlarni  taxlil  qilish  usuli  o`zaro  munozarada  bo`lgan  siyosiy  va 
huquqiy  maktablarning  biri  tomoniga  o`tib  olmasdan  ularga  nisbatan  ob`ektiv, 
xolisona yondashishni talab qiladi.
 
Sovet  tuzumi  davri  siyosiy  va  huqukiy  ta`limotlar  tarixining  barcha 
muammolariga  partiyaviylik,  tor  sinfiylik  mezonlari  asosida  yondashildi.  Bu  xol 
siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixining ko`p muammolarini bir yoqlama baxolashga 
olib  keldi,  ob`ektiv  va  xolisona  o`rganishga  imkon  bermadi.  Kommunistik  mafkura 
mezonlariga  mos  kelmaydigan  ko`plab  ta`limotlar  butunlay  o`rganilmadi.  Sharq 
siyosiy  ta`limotlari,  islom  siyosiy  va  huquqiy  madaniyatini  xolisona  o`rganish 
imkoniyatlari cheklab qo`yildi.
 
Tadqiqotchi,  qanday  sohada  bo`lishidan  qat`iy  nazar,  predmetga  qanday 
yondashish  kerak  degan  muammoga  albatta  duch  keladi.  Siyosiy  va  huquqiy 
ta`limotlar  tarixini  o`rganish va unga yondashishning nazariy va amaliy  masalalarini 
chuqurlashtirish,  ob`ektiv  ilmiy  xaqiqatni  aniqlashga  mos  keladigan  tadqiqotlar 
yo`llarini  ishlab  chiqish  metodologiyaning  muhim  muammolaridandir.  Tadqiqotning 
natijasigina  emas,  unga  olib  boruvchi  yo`l  ham  nazariy  asoslangan,  haqqoniy 
bo`lmog`i kerak.
 
Bugungi  kunda  ijtimoiy  xodisalarga,  tarixga  yangicha,  tsivilizatsion  yondashish 
qo`llanilmoqda.  Bu  yondashish  davlat,  huquq  va  shu  kabi  ijtimoiy  xodisalarning 
paydo  bo`lishi  va  rivojlanishi  sabablarini  o`rganishda  ma`naviy,  madaniy  omillariga 
ko`proq  ahamiyat  berishni  talab  qiladi.  Ingliz  olimi  A.  Toynbining  fikriga  ko`ra, 
tsivilizatsiyaning ichki mohiyati, ruxiyatining madaniy omillar tashkil qiladi.
 
Tsivilizatsion  kontseptsiya  davlatni  tsivilizatsiyaning  o`zgarmas  belgisidir,  deb 
biladi.  TSivilizatsiyaning  rivojlanish  darajasi  qanday  bo`lishidan  qat`iy  nazar  davlat 
huquq  tartibotini  ta`minlash  va  ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solib  turish  uchun 
doim  kerak.  Davlat  tarixda  jamiyatning  manfaatdor qatlamlarining  siyosatini  amalga 
oshirish, sinfiy antogonizmlarni bostirish vazifalarini ham bajargan bo`lsada, asosan u 
jamiyatning  iqtisodiy  va  ma`naviy  rivojining  ta`minlovchi  qudratli  vositadir.  U  turli 

---

sinflar,  tabaqalar,  millatlar  o`rtasida  tinchlik  va  totuvlikni  ta`minlovchi  kuch, 
tashkilotdir.  TSivilizatsion  yondashuv  konkret  shaxs  huquqlarini  birinchi  o`ringa 
ko`yadi.  Konkret  shaxs  huquklarining  ustuvorligi  g`oyasi  bu  yondashuvning  o`ziga 
maftun qiladigan tomonidir.
 
Formatsion kontseptsiyaga binoan davlat sinflar paydo bo`lishi bilan birga paydo 
bo`ladi. Iqtisodiy jihatdan hukmron bo`lgan sinf o`zining siyosiy hokimiyatini amalga 
oshirish  uchun  davlatdan  foydalanadi.  Sinflar  va  davlat  abadiy  emas.  Insoniyat 
o`zining  rivojlanish  tarixida  ibtidoiy  tuzumdan  boshlab  qulchilik,  feodal,  kapitalistik 
formatsiyalarni  bosib  o`tadi,  undan  kommunistik  jamiyatga  kirib  boradi. 
Kommunistik  jamiyatda  sinflar  va  davlat  bo`lmaydi.  Bu  g`oyani  hayotda  amalga 
oshirish  ko`p  salbiy  oqibatlarga  olib  keldi.  Birinchidan,  jamiyat  tarikqiyotining 
barcha  bosqichlarida  iqtisodning  ko`p  qatlamliligi  inkor  qilinadi,  oqibatda  bir-biriga 
qarama-karshi asosiy sinflargina taxlil doirasiga kiradi, axolining katta qismi hisobga 
olinmay qoladi. Ikkinchidan, iqtisodiy bazis ustkurmaga nisbatan belgilovchi asosiy 
omil  deb  hisoblanib,  unga  urg`u  berish,  uni  absolyutlashtirish  inson  ruhiyatining, 
ijodiy faolligini mensimaslikka, shaxsning umuminsoniy ideallar bilan uyg`unlashgan 
qadriyatlarini  inkor  qilishga  olib  keladi.  Insonga  betakror  shaxs  sifatida  emas, 
sinfning  vakili  sifatida,  xukuq  esa  xukumron  sinfning  qonun  darajasiga  ko`tarilgan 
irodasidir  deb  qaraladi.  Bu  ta`limotni  hayotga  tadbiq  etish  inson  huquqlarini 
cheklashga,  axolining  katta  qismini  manfaatlarini  hisobga  olmaslikka  olib  keldi.