Izohlashga va muallifning fikrlarini etkazishga imkon beradigan izchil va tartibli iboralar va so'zlar to'plami

keyingi xabarni bog‘lovchi vositalar (bog‘lovchi vositalar abzatsni o‘zidan oldingi abzatsga 
bog‘laydi, shuningdek, abzats ichidagi xabar jumlalarini bir-biriga bog‘laydi), xabarning 
to‘ldirilishi (dastlabki xabar to‘ldiriladi, izohlanadi, sharhlanadi) va xulosa (xabar yakunlanadi, 
natija aytiladi) qismlarni o‘z ichiga oladigan butunlikdir. «Matn lingvistikasi» qo‘llanmasida 
abzatsni tashkil etgan gaplar o‘zaro sinsemantik (sintaktik va leksik-semantik) hamda, 
avtosemantik (grammatik aloqalarsiz, faqat semantik) aloqa usulida birikishi aytiladi. 
Shuningdek, abzatslarning strukturasiga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlari mavjudligi sanab o‘tiladi: 1) 
Sodda gapdan iborat bo‘lgan abzatslar; 2) Qo‘shma gapdan iborat bo‘ladigan abzatslar; 3) 
Periodik nutq formasidan iborat bo‘lgan abzatslar; 4) Superfrazali sintaktik butunlikdan iborat 
bo‘lgan abzatslar; 5) Ko‘chirma-o‘zga gapli abzatslar. Bunga aralash tipdagi nutq formalaridan 
tashkil topgan abzatslarni ham kiritish mumkin. 
7. Abzatsdagi «xabar» tema-rematik munosabatdagi gaplarda ifodalanadi. Tema (yunoncha 
thema – asos bo‘lgan narsa) deb gapning aktual bo‘linishida so‘zlovchi va tinglovchi (o‘quvchi) 
uchun ma’lum (tanish) bo‘lgan narsani ifodalovchi, yangi narsani ifodalashga o‘tish uchun asos 
xizmatini bajaruvchi qismga aytiladi. Rema (rheme-commentaire – ma’lumot, sharh) esa 
temadan keyin kelib so‘zlovchi tinglovchiga (o‘quvchiga) bildirmoqchi, aytmoqchi bo‘lgan 
yangi xabar mazmunini ifodalovchi qism, gapning yangi ma’lumot (axborot) qismi. Odatda 
gapning ega sostavi tema, kesim sostavi esa rema vazifasida keladi: Ahmad //darsga kelmadi. 
Sotvoldi // nima qilishini, qayoqqa borishini bilmay, hayron turardi. U // Sotvoldining dadasi 
To‘lagan edi. 
8. Muloqot paytida, gapirayotganda yoki yozayotganda har doim yangidan matn yaratmaymiz. 
Ehtiyojimizga ko‘ra turli matn tiplaridan foydalanamiz. Ba’zan boshimizdan o‘tgan yoki o‘zimiz 
guvoh bo‘lgan voqealarni kimgadir aytib beramiz. Tinglovchiga notanish bo‘lgan biror kishi 
yoki joyni batafsil tasvirlab berishga harakat qilamiz. Ba’zan fikrimizni turli dalillar yordamida 
isbotlashga, izohlashga ehtiyoj sezamiz. Yoxud kimgadir pand-nasihat qilamiz. Uni turli hayotiy 
voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishini istaymiz. Muloqot 
maqsadimiz ba’zan qandaydir informatsiyani tinglovchiga etkazishga qaratilgan bo‘ladi. SHu 
bilan birga biror ishni qanday bajarish kerakligi haqida tavsiyalar beramiz yoki biror ishni 
qilmaslik haqida buyruq beramiz. Maqsadimizga erishish uchun turli ko‘rsatma, ta’qiq va xitob 
jumlalaridan foydalanamiz. Insonlar o‘rtasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina 
chegaralanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg‘ularini, hayajonlarini, azob va qayg‘ularini 
ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta’sirlantirishni istaydi. Ana shunday hollarda 
ba’zan mubolag‘a ba’zan o‘xshatish – qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz. 
Shundan kelib chiqib matnni, xususan, badiiy matnni quyidagi tiplarga bo‘lib chiqish mumkin: 
1.Hikoya mazmunli matn. 2.Tasviriy matn. 3.Izoh mazmunli matn. 4.Didaktik matn. 5.Xabar 
mazmunli matn. 6.Buyruq mazmunli matn. 7.Hissiy ifoda mazmunli matn. 
2-topshiriq.