J avlon Yusupovich Umarbekov hayoti va ijodi Javlon Yusupovich Umarbekov

Shaxsiy ko‘rgazmalari:
• 2006 y. — tavalludining 60 yilligi va ijodiy faoliyatining 40 yilligi munosabati bilan. O‘MB Galereyasi, Toshkent.
• 1976 y. - “Ilxom”, Ijodiy yoshlar klubi, Toshkent.
• 1978 y. — Aljirning Milliy san’at galereyasi, Al-Jazoir.
• 1980 y. — “Do‘stlik” san’at galereyasi, Janubiy Berlin.
• 1985 y. — Milliy rassomchilik san’at muzeyi, Vena, Avstriya.
• 1988 y. — Rassomchilik galereyasi, Dyusseldorf, Germani FR, 1989 y. — SDX, Moskva.
• 1990 y. — “100 kartina” ko‘rgazmasi, “Madaniyat” paviloni, Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi, Toshkent.
• 1997 y. — O‘zR Tasviriy san’at davlat muzeyi, Toshkent, Tavalludining 50 yilligi va ijodining 30 yilligi munosabati bilan.
• 1998-2002 yillar — AQShning sharqiy qirg‘oqlari bo‘ylab sayyor ko‘rgazma. Vashington, Nyu-York, Filadelfiya, Mayami.
Рассом Жавлон Умарбеков билан мени Акутагава Рюноскэ таништирган. Улкан япон адибининг ижоди билан қизиқиб, унинг номини дунёга машҳур қилган “Расёмон дарвозаси” новелласини ўзбекчалаштирдим. Унга сурат чизишни Жавлон акадан илтимос қилдим. Орадан уч-тўрт кун ўтмай сурат гайёр бўлди. Тўғриси, новеллада тасвирланган хизматкор йигит ва бахти қаро кампир образи таъсирида юрибману, Киото шаҳридаги ўша давр фожиасини етарли даражада гасаввур қила олмаган эканман. Унга чизилган суратни кўриб, япон Акутагаванинг маҳорати ўзбек Умарбеков мўйқалами орқали бу қадар таъсирли акс топганидан ҳайратга тушдим. Журнал муқовасининг (“Фан ва турмуш”, 1984 йил, 7-сон) бир саҳифасига жо бўлган сурат шу қадар меҳр ва маҳорат билан чизилганки, ундаги ранглар мутаносиблиги, арзимасдек туюладиган чизгилар шаҳар ва қаҳрамонлар бошига тушган кулфатнинг бутун фожиасининг рамзий ифодасига айланган. Умарбековнинг мўйқалами ана шу ифода “тили”ни топа олган.
Жавлон Умарбеков:
— Мен устахонамда яшайман, ижод ва яшаш мен учун қарийб бир хил тушунча…
Санъатшунослик доктори Акбар Ҳакимов Ўзбекистонда Бадиий академия гашкил этилиши ҳақидаги Фармоннинг улкан аҳамияти ҳақида зўр ҳаяжон билан гапира туриб, тасвирий санъат соҳасида ҳароратли ўлкаларнинг ўрни алоҳида ўрин тузшшини айтди. Буни қарангки, совуқ ўлкаларда яшовчи рассомлар Ўзбекистон табиатида кузатиш мумкин бўлган… нур ва соялар мафтуни эканлар! Ўзбекистонда қуёшнинг нури ҳам ўткирроқ, унинг сояси ҳам шунга яраша жозибалироқ, мазмунлироқ товланувчи рангларга бой саналар экан!
Жавлон Умарбековнинг куни кеча нашрдан чиққан каталог-мажмуасини варақлаётиб, беихтиёр санъатшунос олимнинг шу гапи эсимга тушди. Дарҳақиқат, рассомнинг кейинги чорак асрлик ижодига мансуб ўнлаб асарларини томоша қилсангиз, нур ва соялар уйғунлиги мусаввир маҳоратининг бош белгиларидан эканига ишонч ҳосил қиласиз. Ёрқин нурларнинг “кескир”лиги, ранглар симфониясининг бойлиги ва сояларнингсерқатламлигинингўзиёқ рассом ижодининг миллийлигидан, ўзбеконалигидан далолат беради.
Табиий, нурлар ва соялар уйғунлигининг вазифаси бу билан чекланмайди. Ижодининг дастлабки босқичларидаёқ мусаввир асарлари кўп фикрлиликка мойиллиги билан ажралиб турган эди. 70-йилларнинг ўрталарида яратилган “Оқшом натюрморти”, “Қишки ҳовли” ва айниқса, “Ёз” асарларида сезила бошланган фикр серқатламлиги санъаткор-рассомнинг кейинги босқич ижодида етакчи хусусиятга айланди. Жавлон аканинг асарлари дунё модерн адабиёти оқимига мансуб асарлар янглиғ тушуниш “қийин” суратларга айланиши кузатилди. Бунга у ранглар ва соялар мутаносиблиги борасидаги маҳоратини ошириш билан бир йўла кўпфигурали, кўппланли, кўпдеталли полотнолар ижод қилиш “машқи”ни олиш ҳисобига эришди. Шу тариқа шакл мураккаблигига яраша маъно-моҳият қатлами — кўлами чуқурлиги ҳам кўзга яққол ташлана бошлади.
“Услублар, жанрлар, мавзуларни ўзгаргириш, — деб ёзади А. Ҳакимов кагалогдан жой олган мақоласида, — шўро рассомлари ижодининг ўзига хос хусусиятидир, чунки сиёсатлашган санъат мафкуравий шиорлар ва бир сониялик чақириқларнинг алмашиб туришини акс эттиришга мажбур эди”.
Фикримизча, ижоддаги услубий ва жанрлар ўзгаришини фақат сиёсийлашган санъатнинг асорати, дея талқин қилиш унчалик тўғри бўлмас. Хусусан, бу фикрни Жавлон Умарбеков ижодига татбиқ этилса, унинг иазанишлари тинимсиз атмашиб турган мафкуранинг акс таъсири эмас, балки ижодкор бадиий тафаккури эволюциясининг самараси сифатида кўзга ташланаци. Рассом ўзи забт этган ва кечагина ихлос билан мўйқалам тебратган ижодий поғонани бугун тарк этади ва
олдинга силжиш ниятида навбатдаги поғонага интилади.
Мазкур поғонага услубни ўзгартиришлар, жанрлар хилма-хиллиги, мавзуларни янгилаш эвазига эришиш бадиий ижод оламида ўз-ўзидан қониқмаслик шарофати ва изланишлар маҳсули, дея баҳоланади.
Жавлон Умарбеков чиндан ҳам мустабид мафкура интизомига хилоф ўлароқ “ёқимли ўзбошимчалик” (А.Ҳакимов ибораси) йўлини тутди. У ҳаёт ҳақиқатидан туртки олгани ҳолда ҳар бир асарида ўз ҳақиқатини бош ғоя сифатида илгари сурди. Тафаккурли мўйқалам соҳибидан бундай “ўзбошимчалик”ни кугиш мумкин эди. Асарларидаги замон ва макон тушунчаси муаллиф ғоялари учун бўйсуна бошлади. Шундан “Тафаккурли инсон”, “Икки қўрғон” асарларида бамисоли инсоният ва олам марказини топишга ҳаракат қилинади. Орадан ўн йил ўтиб яратган “Етти иқлим султони”да бу марказий нуқтада буюк Соҳибқирон сиймосини “топади”. “Эски-туски мис идишлар сотувчиси”да сотувчининг мудраши кўҳна идишларнинг ўтмиш мулкига айланишини тўхтатиб тургандек таассурот қолдирса, “Эски чойнак ва идишлар”, “Идиш-товоқлар”да нодир буюмлар қайтмас ўтмишга йўл олган — юриб бораётган ғалати жондорларни эслатади. “Учаётган аравалар” деб номланган ҳар икки асарида арава ғилдираклари чархи кажрафтор ғилдираклари мисол замонлар ўзгаришидаги, даврлар алмашинувидаги шиддат — хаос тимсолига айланади.