J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Iytjùzim kishi klasi eñ ùlkeni (1700 tùr, 56 tuwis). Iytjùzim tuwisina baklajan, pomidor, qara iytjùzim, kartoshka siyaqli òsimlikler kiredi. Baqlajon tarkibida suv glyukoza saxaroza yog’lar, oqsillar va boshqa narsalar juda ko’p.Baqlajon mevalarida kaliy tuzlari ko’p bo`lganligi tufayli u kishi organizmdan ortiqcha suyuqliklarni chqarish xususiyatiga ega.Baqlajon qon tarkibida o’zgari jigar, buytak, meda ichak yo`li bilan kasallanganlarga ko`proq yeyishi tavfsiya etiladi.
O’zbekistonda yetishtiriladigan pomidor tarkibida qand miqdori 50 % ga borada unda organik moddalar vitaminlar bor.Pomidor yurak kasalliklarida bedarmonlikda, kamqonlikda shuningdek semirib ketishga moyilliga bo`lgan kishilarga shifokor tomonidan tavsiya etiladi.
Garmdori turkumi 30 dan ortiq òsimlik turini òz ichiga oladi. Mingdevona turkumining 11 turi bor. Bangidevonaning 15 turi bor. Tamaki turkumining 40 dan ortiq turi bor.

132. Júrektiń dúzilisi hám áhmiyeti.
Yurak — odam va hayvonlarning qon aylanish sistemasidagi markaziy aʼzo, u doim bir xilda qisqarishi (sistola) tufayli qonni qon aylanish sistemasi boʻylab haydab beradi va uni venalar orqali qaytib kelishini hamda arterial qon tomirlardagi harakatini taʼminlaydi. Yurak qon tomirlari sistemasi toʻla rivojlangan hayvonlarda boʻladi. Odam yuragi 4 kamerali: 2 ta boʻlmacha va 2 ta qorinchadan iborat boʻlib, konus shaklida, asosi orqaga, yuqoriga va oʻng tomonga, uchi (choʻqqisi) pastga, oddinga va chap tomonga qaragan. Yurak oldingi pastki koʻks oraligʻi sohasida joylashib, ikki yon tomondan oʻpka va plevra xaltalari oldingi toʻsh suyagi va qovurgʻa togʻayiga tegib turadi. Yurak yuqoridan va orqadan qon tomirlar, pastdan diafragma pay markazi bilan mustahkamlanib turadi. Yurakning holati hamma odamlarda bir xil boʻlmay, u kishining yoshi, jinsi, gavdasining vaziyati va tuzilishiga ham bogʻliq. Jumladan, yangi tugʻilgan bolalarda Yurak yumaloq shaklda boʻlib, diafragma gumbazi balandroq koʻndalang va yuqoriroq joylashgan, ayrisimon bez uni toʻsh suyagidan ancha orqa tomonga surib turadi.Yurak tashqi yuzasining oʻtkir (oʻng) va oʻtmas (chap) chekkalari uni orqa, old tomondagi yuzalarga ajratib turadi. Har bir odam yuragining kattaligi oʻzining oʻng mushtidek keladi. Oʻrta yashar odamning yuragi bir minutda oʻrta hisobda 70—75 marta, bir sutkada 100000 marta qisqara oladi. Bu esa 20 t yukni 1 m balandlikka koʻtarish kuchiga teng.Yurak gorizontal holatda turadi. Keng (uzunligi oʻrtacha boʻlgan) koʻkrak qafasida Yurak qiyshiqturadi. Ayollar yuragi bir oz kichik boʻlib, gorizontal joylashadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shugʻullanadigan odamlarda Yurakning hajmi birmuncha katta boʻladi. Yurak boʻlmachalari — venalar qonini qabul qiluvchi boʻshliqlar. Oʻng boʻlmacha katta qon aylanish doirasidan venoz qon olib keluvchi yuqorigi va pastki kovak venalar; chap boʻlmachaga 4 ta oʻpka venalari quyiladi. Ikkala boʻlmacha qorinchalar bilan boʻlmachaqorincha teshiklari orqali tutashadi. Qorinchalar qisqarganda teshiklar tavaqali (qopqoqlar) klapanlar bilan berkiladi. Qorinchalarning ichki yuzasida, bir-biri bilan kesishgan muskul tolalari va qorincha boʻshligʻiga chiqib turadigan soʻrgʻichsimon muskullar bor. Bu musqullar uchidan chiqqan payli tolalar boʻlmachaqorincha klapanlari tavaqalarining qirralariga yopishgan. Ular klapanlar tavaqalarini boʻlmachaga qarab burilishiga (koʻtarilishiga) toʻsqinlik qiladi.Aorta va oʻpka arteriyasi asosida yarimoysimon klapanlar joylashgan. Klapanlar shu tomirlarning yoʻnalish tomoniga ochiladigan 3 tavaqadan iborat. Yurak qisqarganda qon oʻng qorinchadan oʻpka arteriyasiga, chap qorinchadan aortaga quyiladi. Yurakning oʻng qorinchasidan oʻpka poyasi kichik qon aylanish, chap qorinchasidan aorta katta qon aylanish doirasi boshlanadi. Yurak oʻz xaltasi — perikardga oʻralgan, devori 3 qavat: ichki endokard, oʻrta miokard va tashqi elmkardryan iborat. Epikard va perikard oʻrtasidagi tor boʻshliqsa boʻladigan seroz suyuqlik Yurak ishlayotganda Yurak devorlarining ishqalanishini kamaytiradi. Yurakning muskul qavati — miokard boʻlmachalarida 2, qorinchalarida 3 qavat boʻlib, ixtiyorimizga boʻysunmay qisqaruvchi maxsus koʻndalangtargʻil muskul tolalaridan tarkib topgan, bu xususiyat uni skelet muskullaridan ajratib turadi. Yurakning boʻlmacha va qorincha muskul tolalari 2 ta (oʻng boʻlmacha va qorincha, chap boʻlmacha va qorincha orasidagi teshikni oʻrovchi) fibroz tola halqasidan boshlanadi. Lekin boʻlmacha muskullari, qorincha muskullari bir-biri bilan tutashmagan ayrimayrim fazada qisqaradi. Boʻlmacha muskullari ichdan boʻylama, sirtdan koʻndalang, qorinchalarda esa ichki, tashqi qavati boʻylama, oʻrtadagisi koʻndalangiga joylashgan. Ichki va tashqi boʻylama muskullar Yurak choʻqqisida tutashadi, koʻndalang (oʻrta) muskullar tutashmaydi. Qorinchalararo toʻsiq, asosan, muskul toʻqimasi va uni qoplab turgan endokard varagʻidan tuzilgan. Miokardda bir-biriga bogʻliq alohida muskul tolalari bor, ular Yurakning oʻtkazuvchi sistemasini tashkil etadi. Oʻng boʻlmacha devori, yuqori kovak venaning ochilish joyida kovak vena (sinus) "Kis Flyak" tuguni oʻrnashgan. Uning bir qism tolalari 3 tavaqali klapan asosi sohasida boshqa boʻlmachaqorincha (Ashaf-Tavar) tugunini hosil qiladi. Undan boʻlmachaqorincha (Gis) tutami boshlanadi. Bu tutam qorinchalararo toʻsiqda oʻziga tegishli qorinchalarga boruvchi chap va oʻng oyoqlarga ajraladi. Oyoqchalar endokard tagida alohida Purkinye tolalari bilan tugallanadi. Aortaning boshlangʻich qismidan chiquvchi oʻnt va chap toj arteriyalari Yurakni qon bilan taʼminlaydi. Yurakning yirik venalari, oʻng boʻlmachaga quyiladigan yurak sinusiga yigʻiladi (oʻng boʻlmachaga mayda venalar ham quyiladi). Yurakni adashgan va simpatik nervlar innervatsiya qiladi. Bundan tashqari. Yurak oʻziga xos impuls oʻtkazuvchi yoʻllarga ham ega.Yurakning qisqarish kuchi va chastotasi organizm toʻqima va aʼzolarining kislorod va oziq moddalarga boʻlgan ehtiyojiga mos holda oʻzgarib turadi. Yurak qisqarishini taʼminlaydigan impulslar oʻzida hosil boʻlsa ham faoliyatini nerv sistemasi boshqaradi. Adashgan nervlar Yurak qisqarish kuchini susaytirib, maromini sekinlashtiradi, simpatik nervlar, aksincha kuchaytiradi. Yurak muskullari oʻzini oʻzi boshqarish xususiyatiga ham ega: mas, yurakka qancha qon koʻp kelsa, u shuncha ortiq kuch bilan qisqaradi. Yurak muskullarining qancha kuch bilan qisqarishi uning choʻzilishi, yaʼni muskul tolalarining dastlabki (qisqarishidan avvalgi) uzunligiga bogʻliq. Muskul tolasi qancha tez choʻzilsa, shuncha kuchli qisqaradi. 


133. Shıbın-shirkeyler klasınıń tábiyattaǵi áhmiyeti.
Ko’pchilik hasharotlar tirik o’simlik to’qimalari bilan oziqlanadi. Lеkin ularning hammasini zararkunanda dеyish mumkin emas. Aksincha, ular tabiatda moddalar aylanishining eng muhim zvеnosi hisoblanadi. Bu jihatdan ularni o’txo’r umurtqali hayvonlarga o’xshatish mumkin. O’z navbatida, hasharotlarning o’zi ham boshqa hayvonlar (masalan, qushlar, sudralib yuruvchilar, suvda va quruqlikda yashovchilar, hasharotxo’r sut emizuvchilar, yirtqich hasharotlar) uchun oziq manbai hisoblanadi. Hasharotlarsiz umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning ko’pchiligi hayot kеchira olmagan bo’lardi. O’simliklarning changlanishida gul nеktari bilan oziqlanuvchi hasharotlar katta ahamiyatga ega. Bir qancha o’simliklar (grеchixa, kungaboqar, bеda, sеbarga, qoqio’t, anjir, olma, qovun, tarvuz, qovoq, no’xot, mosh, loviya, bangidеvona va boshqalar) asosan hasharotlar yordamida changlanadi. Boshqa ko’pchilik gulli o’simliklar ham hasharotlar bilan changlanganda mo’l hosil bеradi. Bеda faqat yakka yashaydigan arilar yordamida changlanadi. Pahmoq arilar sеbarganing asosiy changlatuvchisi hisoblanadi. O’tgan asrda Еvropadan Yangi Zеlandiyaga еm-xashak uchun sеbarga kеltirib ekilgan. Lеkin yangi sharoitda sеbargani changlatuvchi hasharotlarning bo’lmaganligi sababli urug’ olib bo’lmasligi ma'lum bo’lgandan so’ng bu еrga Еvropadan pahmoq arilar ham ko’chirib kеltirilgan edi. Changlatuvchi hasharotlar orasida asalarilar eng muhim o’rin tutadi. Chunki ularni boshqa joylarga ko’chirib borish qulay hisoblanadi. Asalarilar juda ko’p o’simliklarning asosiy changlatuvchisi hisoblanadi. O’simliklarni changlatishda pardaqanotlilar bilan birga gullarda oziqlanuvchi hamma hasharotlar, jumladan ikkiqanotlilar va kapalaklar ham ishtirok etadi. Changlatuvchi hasharotlar bo’lmaganida edi, juda ko’p o’simliklar guli urug’ tugmasligi sababli yo’qolib kyetgan bo’lar edi. Tabiatda ko’pchilik qo’ng’izlar va ikki qanotlilar qurtlari hayvonlarning tеzagi bilan oziqlanadi.
Oziq-ovqat mahsulotlari va texnika materiallari beruvchi Foydali hasharotlarga asalarilar (asal va mum beradi), tut ipak qurti (pilla), ayrim chervetslar (lok ishlab chiqaradi) va boshqa kiradi. Zararkunanda hasharotlar kushandasi yoki ularda parazitlik qiluvchi koʻpgina Foydali hasharotlar maʼlum. Masalan, oltinkoʻzlar, sirfidlar, xonqizi qoʻngʻizlari, kanaxoʻr, tripslar, yirtqich qandala — oriuslar, afididlar va boshqa Oʻsimliklarni himoya qilishning biologik usulida parazit entomofaglardan trixogramma, gabrabrakondsh (tunlamlar tuxumi va qurtiga qarshi) foydalaniladi.Hasharotlar tuproq paydo boʻlishida ham ishtirok etadi (mas, birlamchi qanotsiz hasharotlardan oyoqdumlilar). Koʻpgina hasharotlar tuproq qatlamini organik moddalar bilan boyitadi (tuproqda yashovchi chumolilar, termitlar, chuvalchanglar va baʼzi qoʻngʻizlar).

❗134. Ósimlik toqımaları túrleri hám wazıypası(Joqarida jazildi)

135. Bakteriyalardı úyreniw usillari.
Bakteriyalar (yunoncha sozdan olingan bolib. bakterion — tayoqcha degan maʼnoni bildiradi) — bir hujayrali mikroorganizmlarning katta guruhi; yadroga ega bo'lmagan mikroskopik organizmlar. Bakteriyalarni o'rganishning bir necha usullari mavjud, jumladan:
1) Mikroskopiya: Bu hujayra darajasida bakteriyalarni kuzatish uchun mikroskopdan foydalanishni o'z ichiga oladi. Bu bakteriya hujayralarining shakli, hajmi va tuzilishini aniqlashga yordam beradi.
2) Kultura olish: bakteriyalarni yetishtirish ularni laboratoriya sharoitida ozuqa moddalariga boy muhitda o'stirishni o'z ichiga oladi. Bu usul mavjud bakteriyalar turini aniqlash va ularning antibiotiklarga sezuvchanligini tekshirish uchun ishlatiladi.
3) DNK ketma-ketligini aniqlash: Bu bakteriyalarning turlarini aniqlash va ularning genetik tarkibini o'rganish uchun ularning genetik materialini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
4) Biokimyoviy testlar: Bu testlar bakteriyalarning metabolik xususiyatlarini tahlil qilishni o'z ichiga oladi, masalan, ularning ma'lum ozuqa moddalarini parchalash yoki ma'lum fermentlarni ishlab chiqarish qobiliyati.
5) Serologik usul: Bu qon namunalarida antitanalarni tahlil qilish orqali bakterial infektsiyalarga qarshi immunitetni o'rganishni o'z ichiga oladi.
6) Immunofloressensiya: Bu usul maxsus bakterial oqsillar yoki tuzilmalarni belgilash uchun floresan bo'yoqlardan foydalanadi, bu ularni mikroskop ostida ko'rish imkonini beradi.
7) Mass-spektrometriya: Bu bakterial molekulalarning kimyoviy tarkibi va tuzilishini aniqlash uchun ularning massasi va zaryadini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
8) Elektron mikroskopiya: Bu usul bakteriya hujayralari va ularning tarkibiy qismlarining ultrastrukturasini o'rganish uchun yuqori aniqlikdagi mikroskopiyadan foydalanadi.
9) Oqim sitometriyasi: Bu usul bakteriya hujayralarini lazer nurlari orqali o'tkazish va ularning hajmi, shakli va boshqa xususiyatlarini aniqlash uchun tarqalgan nurni o'lchashni o'z ichiga oladi.
10) Proteomik usul: Bu bakteriyalar tomonidan ishlab chiqarilgan oqsillarni, jumladan, ularning funktsiyasi, tuzilishi va boshqa molekulalar bilan o'zaro ta'sirini o'rganishni o'z ichiga oladi.
11) Metagenomik usul: Bu turli muhitlarda ularning xilma-xilligi va funktsiyalarini tushunish uchun butun mikrobial jamoalarning, shu jumladan bakteriyalarning genetik materialini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
12) Transkriptomik usul: Bu bakteriyalar tomonidan ishlab chiqarilgan RNK molekulalarini o'rganishni o'z ichiga oladi, ularning gen ekspresyon naqshlari va turli xil atrof-muhit sharoitlariga javoblari.
13) Metabolomik usul: Bu bakteriyalarning biokimyoviy yo'llari va atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirini tushunish uchun ular tomonidan ishlab chiqarilgan metabolik mahsulotlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
14) Mikrofluidika usuli: Bu alohida bakteriya hujayralarining xatti-harakatlarini va ularning boshqa hujayralar yoki molekulalar bilan o'zaro ta'sirini o'rganish uchun kichik kanallar va kameralardan foydalanishni o'z ichiga oladi

136. Ǵawashagúller kishi tuqımlası, gruppa hám túrleri
Òsimlikler dùnyasi
Joqari dárejeli òsimlikler bòlimi
Eki tuqim ùlesli òsimlikler klasi
Paxta gùlliler-Malvalar qatari
Malvalar tuqimlasi
Ğawashagùller kishi tuqimlasi
Bul kishi tuqimlasqa tiykarınan tropikalıq, geyde ortasha klimatli jerlerde tarqalgan 70 tuwisqa tiyisli 900 ósimlik túri kiredi. Ğawashagúllilerge, tiykarınan shópler, siyrek putalar hám ağashlar kiredi. Tamiri oq tamır. Paqalı tiykarınan tik. Japıraqları ápiwayı, uzin sabaqshalı, barmaq tárizli, putin yamasa oyilgan, kóbinese barmaq tárizli kesilgen. Gúlleri japıraq qoltığında yamasa shaqalardıñ ushindağı topgulde birewden jaylasqan, tuwri, eki jınıslı. Gúlkese 5 gúlkese japırağınıñ birigiwinen payda bolğan. Kópshilik wákillerinde gúlkese japırağı eki qabat. Bunda astinği keseshe kóp erkin haldaği yamasa birikken japıraqshalardan quralğan. Gúl japıraqları besew, erkin. Atalıq shanları kóp, oniñ sabaqshaları bir-biri menen birigip, analıqtı orap turadi. Analığı birew. Miywesi 3-5 uyali górek yamasa júdá kóp bir tuqimli miyweshelerge bólinetugin topmiywe.