J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Gen kasalliklari nuqtali mutatsiyalar natijasida yuzaga keladigan moddalar almashinuviga aloqador. Hozir ularning 30 dan ortiq xili aniqlangan. Mas, yogʻ almashinuvining buzilishi markaziy nerv sistemasi faoliyatining oʻzgarishi bilan kechadi. Bulardan eng ogʻiri Tey-Saks amavrotik idiotiyasidir, bunda koʻrish qobiliyatining susayishi, esi pastlik va b. nevrologik simptomlar kuzatiladi.
Uglevod almashinuvining oʻzgarishiga aloqador gen kasalliklaridan galaktozemiya uchraydi. Bunda galaktozani glyukozaga aylantiruvchi fermentativ jarayon oʻzgaradi, galaktoza va uning mahsulotlari hujayralarda toʻplanib, markaziy nerv sistemasi va aʼzolar faoliyatiga zarar yetkazadi. Qandli diabet ham uglevod almashinuvining buzilishiga aloqador irsiy kasalliklardandir.
Bruton kasalligida immunoglobulin fraksiyalarining sintez qilinishi buziladi, kasallik, asosan, oʻgʻil bolalarda uchraydi. Bunda bolalar deyarli soglom tugʻiladi, lekin 3—4 oyligidayoq yuqumli kasalliklarga beriluvchanligi aniqlanadi.
Qonga aloqador irsiy kasalliklarga chaqaloqlarning gemolitik kasalligi kiradi. Bu, asosan, ona va bola qonidagi rezus-omil hamda er-xotin qon guruhlarining mos kelmasligi oqibatida roʻy beradi.
Oq qon tanachalari — leykotsitlar patologiyasi bilan bogʻliq irsiy kasalliklar ham boʻlishi mumkin. Mas, leykoz (oq qon kasalligi)ning vujudga kelishida gen mutatsiyalarining ahamiyati borligi maʼlum. Gemofiliya ham qon sistemasining irsiy kasalligi boʻlib, bunda, asosan, qonning ivish xususiyati pasayadi; qon ivishida ishtirok etadigan ayrim oqsillar sintezi buziladi.
Xromosoma kasalliklari - xromosomalar soni yoki tuzilishining oʻzgarishi bilan kechadigan irsiy kasalliklar. Xromosomalardagi u yoki bu oʻzgarishlar mutatsiyalarning bir turi hisoblanadi. Agarda xromosoma mutatsiyalari jinsiy hujayralar yoki urugʻlangan tuxum xujayralari boʻlinishining birinchi bosqichlarida yuzaga kelsa, ular rivojlanayotgan organizmning koʻpgina hujayralaga oʻtadi, natijada qator rivojlanish nuqsonlari kuzatiladi. Xromosomasida meʼyordan tashqari oʻzgarishlar bor embrionlar tugʻilgunga qadar nobud boʻladi, oʻlik tugʻilgan chaqaloqlarning 6%i xromosomalarida buzilishlar borligi aniqlangan. Xromosoma kasalliklariga, asosan, xromosomalarning ikki xil oʻzgarishi sabab boʻladi; ulardan birinchisida xromosomalar sonining oʻzgarishi kuzatiladi. Masalan, uch toʻplam xromosomali tugʻilgan bolalar uzoq yashamaydi. Xromosoma kasalliklarining koʻpchiligida bir juft xromosomalarning birida qoʻshimcha xromosomalar paydo boʻladi (trisomiya). Koʻpincha trisomiya 21-xromosomada vujudga keladi, bunda Daun kasalligi rivojlanadi. Boshqa hollarda, jinsiy xromosomalar soni oʻzgaradi, mas, xromosomalar toʻplamida X xromosomalar soni beshtagacha, Y xromosomalar — uchtagacha koʻpayadi. Xromosoma kasalliklarida jinsiy aʼzolar holati va jinsiy yetilishi buziladi, bepushtlik rivojlanadi. Ayrim xromosoma kasalliklari jins bilan bogʻliq boʻladi. Masalan, ayollarda koʻproq Shereshevskiy-Terner (kariotipi — XO) va X trisomiya sindromi, erkaklarda esa Klaynfelter sindromi (XXY) kuzatiladi, bunda X xromosoma ortiqcha uchraydi. Xromosomalarni aniqlash usullari takomillashuvi bilan alohida u yoki bu xromosomaning oʻzgarishi bilan bogʻliq koʻpgina tugʻma rivojlanish nuqsonlari qayd etilmoqda. Bunda anomaliyalar kuchsizroq namoyon boʻlib, faqatgina ayrim aʼzo va toʻqimalar bilangina bogʻliq boʻladi. Masalan, 13-xromosomadagi mutatsiya hisobiga bolalar koʻzi sklerasida bir tomonlama yoki ikki tomonlama retinoblastoma (oʻsma kasalligi) rivojlanadi. Koʻpincha xromosoma kasalliklari bor bolalar sogʻlom otaonalardan tugʻiladi. Xavfli guruhga, asosan, katta yoshdagi ayollar kiradi (35—40 yoshdan soʻng), ularda Daun va boshqa xromosoma kasalliklari bilan tugʻilish bir necha bor oshib ketadi.Umuman koʻpgina xromosoma kasalliklarida odam skeleti tuzilishi va nerv sistemasi oʻzgaradi, tashqi va ichki aʼzolarning tugʻma nuqsonlari, oʻsishdan orqada qolish, nerv, endokrin va b. sistemalarning buzilishi kuzatiladi, bemorlarning generativ faolligi pasayadi.

145. Sh. Darvinning ilimiy izertlewleri.
Sharlz Darvin 1809-jili 12-fevralda Angliyaniń Shiyusberi qalasinda shipakerler shańaraǵinda dúnyaǵa keldi. Ol mektepti tamamlawdan Edinburg universitetiniń shipakerler tayarlaytuǵin fakultetine oqiwǵa kirdi. Biraq kóplegen meditsina pánleriniń latin tilinde oqitiliwi jáne de nawqaslardi narkozsiz operatsiya islewi Darvinde meditsinaǵa degen qiziǵiwshiliq tuwdirmadi. Sol sebepli ol universitetti taslap, atasiniń uyǵariwi menen Kembridj universitetiniń diniy xizmetkerler tayarlaytuǵin fakultetine oqiwǵa kirdi. Bul jerde Darvin diniy isler menen onsha shuǵillanbastan professorlar D. Guker hám A. Sedjvikler basshilıǵinda tábiyiy pánler menen shuǵillandi hám tábiyatqa shólkemlestirilgen ekspeditsiyalarǵa belsene qatnasti.
Evolyutsiyalıq teoriya ústinde islewi. 1831-jili universitetti tamamlasa da, ol diniy xizmetker bolip islemedi. Jas Darvinniń tábiyiy ilimlerdi úyreniwge bolǵan iqlasinan hám tábiyat qushaǵinda baqlaw jumislarin alip banwǵa qiziǵiwshiliǵinan xabardar bolǵan professor Genslo oni pútkil dúnyaliq sayaxatqa atlanıp atirǵan «Bigl» kemesine tábiyat izertlewshi sipatinda qabil etiwge usinis berdi. Bul kemede Darvin bes jil dawaminda Atlantika, Tinish h ám Hind okeanlarında , kóplegen atawlarda, Túslik Amerikanıń batis - shiǵis jaǵalawlarında , Avstraliya, Afrikaniń túslik elatların da boldi hám ol jerlerde ótken dáwirlerde házirgi waqitta taralǵan ósimlik hám haywanlar menen tanisti. 0l burınǵi waqitlarda ólip ketken hám házir jasap atirǵan haywanlar ortasinda júdá kóp uqsasliq hám ayirmashiliq bar ekenligin kórsetti. 0l Arqa hám Túslik Amerika haywanların óz-ara salistirip, Túslik Amerikada lama, tapir , jalqaw, qumirisqa jewshi, qalqanli haywanlar barhǵin, olar Arqa Amerikada ushiramaytuǵınin anıqladi. Darvinniń túsindiriwinshe ayyemgi dáwirlerde bul eki materik bir tutas bolǵan. Keyin Meksika tawlari payda boliwina baylanısli ekige bólingen. Nátiyjede olardiń haywanat hám ósimlik dúnyasinda ayirmashıliqlar payda bolǵan. Darvindi ásirese Túslik Amerikaniń batis jaǵalawlarınan 900 km uzaqlıqtaǵi Galapagoss arxipelaginıń haywanat hám ósimlikler dúnyasi hayran qaldiradi. Ol jerde quslar, je r bawirlawshilar kóp gezlesedi. Shimshiq tárizliler toparina kiriwshi vyuroklar, jer bawirlawshilardan tasbaqalardiń hár bir atawdaǵi túrleri ózine tán dúziliske iye. Uliwma alǵanda, Galapagoss arxipelaginıń haywanat hám ósimlikler dúnyasi Túslik Amerika haywanat hám ósimliklerine uqsas, biraqta olar ayrim belgileri, qásiyetleri boyinsha ayirılip turadi. Darvin bes jilliq sapardan júdá bay kollektsiya, gerbariy hám keptirilgen, fiksatsiyalanǵan haywan hám ósimlikler menen qaytti. Bul sayaxat etiw oǵan organikaliq dúnya evolyutsiyasi haqqinda táliymat dóretiw ushin tiykar bolǵan dálillerdi toplawǵa múmkinshilik jaratti hám oniń keleshegin belgilep berdi.
Darvinniń eń úlken miynetleri hám olardıń qısqasha mazmunı. Ózi menen zamanlas bolǵan ilimpazlardiń miynetleri menen taınsa basladi. Solarǵa tiykarlanıp, ol organikaliq dúnyaniń evolyutsiyasi haqqinda dáslep 1842-jili ilimiy miynet jazdi hám onı jáne 15 jil dawaminda keńeyttirip tereńlestirdi, onı isenimli dáliller menen bayitti. Darvin 1859-jil «Túrlerdiń kelip shiǵiwi» degen ataqli miynetin baspadan shiǵardi. «Qolǵa úyretilgen haywan hám mádeniy ósimliklerdiń ózgeriwsheńligi» (1868 ), «Adamniń payda boliwi hám jimsli tańlaw» (1871), «Ósimlikler dúnyasina sirttan hám óz -ozinen shańlamwdiń tásiri» (1876) .

146. Biologiyanıń insan ómirindegi roli, áhmiyeti
Ulıwma biologiyalıq nızamlılıqlardan xalıq xojalıǵınıń hár túrli tarmaqlarında hár qıylı mashqalalar sheshimin tabıwda keń paydalanıladı. Keleshekte biologiyanıń ámeliy áhmiyeti jáne de artıp baradı. Sebebi, jer júzinde xalıqtıń sanı jıldan-jılǵa artıp barmaqta. Bul bolsa xalıqtıń azıq-awqat hám kiyim-kenshekke bolǵan zárúrliginiń artıwına sebep boladı. Bul boyınsha mikroorganizmler, ósimlikler, haywanlardıń joqarı ónimdarlı shtammları, sortları hám parodaların jaratıw úlken áhmiyetke iye. Biologiyanıń úyreniw obyekti bul — viruslar, mikroorganizmler, zamarrıqlar, ósimlikler, haywanlar, adamlar, olardıń organ, toqıma, kletka quramı, kletkalarda ótetuǵın procesler hám de organizmniń jeke hám tariyxıy rawajlanıwı, jámáátleri, olardıń óz ara anorganikalıq tábiyat penen baylanısı esaplanadi. Mine usiniñ òzide biologiyaniñ insan òmirindegi àhmiyetin belgilep beredi.

147. Qan basımı hám onı o'lshew usılları.
Qon bosimi — tomirlarda oqayotgan qonning shu tomirlar devoriga koʻrsatadigan bosimi (tazyiqi); yurak ishi va tomirlar devorining qarshiligi tufayli vujudga keladi. Arteriyalar ichida — arterial, kapillyarlar ichida — kapillyar va venalar ichida — venoz bosim boʻladi. Qon bosimi qonning tomirlar sistemasi boʻylab oqishiga imkon beradi va shu bilan organizm toʻqimalarida moddalar almashinuvini taʼminlaydi. Arterial bosimning (AB)- yuqori yoki past boʻlishi, asosan, yurak qisqarishlarining kuchi va yurakning har qis-qarganda tomirlarga haydaydigan qon miqdori, tomirlar (ayniqsa, periferik tomirlar) devorining qon oqimiga koʻrsatadigan qarshiligi va kamroq darajada vaqt birligida yurak qisqarishlarining soni bilan belgilanadi. Aylanib yuradigan (sirkulyatsiya qiladigan) qon miqdori, uning yopishqoqligi, bosimining nafas olishga bogʻliq boʻlgan qorin va koʻkrak qafasi boʻshligʻidagi oʻzgarishlari va boshqa omillar ham AB ning yuqori yoki past boʻlishiga taʼsir koʻrsatadi. Yurakning chap qorinchasi qisqarganda (sistola) AB maksimal darajaga yetadi. Yurakdan uzoqlashgan sari qon bosimi pasayib boradi (aortada ancha yuqori, kapillyarlarda birmuncha past, venalarda ancha past boʻladi). Katta odamda normal arterial bosim 100–140 mm simob ustuni (sistolik bosim) ga va 70–80 mm simob ustuni (diastolik bosim) ga teng . Bu bosimlar farqi puls bosimi deyiladi. Organizmdagi biror-bir illat tufayli qon bosimi ushbu koʻrsatkichdan koʻtarilishi yoki pasayishi mumkin. Yurak qorinchalarining qisqarishlari orasidagi pauza (yaʼni diastola) vaqtida kengaygan qon tomirlari (aorta va yirik arteriyalar)ning devori qisqara boshlaydi va qonni kapillyarlarga haydaydi. Qon bosimi asta-sekin pasayadi va diastola oxirida minimal darajaga tushadi (aortada 90 mm simob ustuni, yirik arteriyalarda 70 mm simob ustuni atrofida boʻladi.
Arterial qon bosimini oʻlchash yurak tomirlar va nafas tizimi kasalliklarida qoʻllaniladigan muhim tashxisiy usul hisoblanadi. Sogʻlom, katta yoshli odamlarda arterial bosim qator sabablarga, ayniqsa yoshga, nerv sistemasi holatiga, sutka soatlari va shunga oʻxshaganlarga koʻra oʻzgarib turadi. Sistolik bosim 120dan 140mmgacha, diastolik bosim esa 70-90mmgacha simob ustuni atrofida oʻzgarib turadi. Ertalab arterial bosim 5-10mm simob ustuniga past boʻladi.
Qon bosimini oʻlchovchi 2 xil asbob mavjud:
1)Koʻrsatkichli qon bosimini oʻlchaydigan asbob(manometr).
2)Simobli qon bosimini oʻchaydigan asbob(sfigmomanometr).
Qon bosimini oʻlchash ketma-ketligi:
•Odam oʻzini xotirjam tutishi kerak. Yaqinda qilingan mashqlar, achchiqlanish yoki xavotirlanish qon bosimining ortishiga va notoʻgʻri maʻlumot olinishiga olib keladi. Odamning xavotirlanmasligi va qoʻrqmasligi uchun shifokor unga nima qilmoqchi ekanligini tushuntirish kerak.
•Odam qoʻlining yuqori qismiga asbobning yengini oʻrnatish lozim.
•Rezinali balonchaning burchagini berkitish kerak.
•Bosimni simob ustunining 200mmdan ortadigan qilib koʻtaradi.
•Fonendoskop tirsakning ichki tarafiga qoʻyiladi.
•Havoni asta-sekin qoʻyib yuborib, qon tomirining urishini diqqat bilan eshitish lozim. Asbobning koʻrsatkichi (yoki simob darajasi)asta tusha boshlaganda yuqori va pastdagi oʻlchamlarga eʻtibor qaratiladi.

148. Tamırlardıń dúzilisi hám formaları.
Qon tomirlar har xil diametrdagi naychalar sistemasi bo’lib, ular qonni barcha a’zo va to`qimalarga yetkazib beradi, qonning a’zolarga oqishini boshqaradi, qon va to’qimalar orasida modda va gaz almashinuvini ta’minlaydi. Qon tomirlarga arteriyalar, arteriolalar, qon kapillyarlari (gemokapillyarlar), venulalar, venalar va arteriolo–venulyar anastomozlar kiradi. Arteriyalarda odatda kislorodga boy qon bo’lib (o`pka arteriyasi bundan mustasno), u yurakdan a’zolarga qarab oqadi. Venalar orqali qon yurakka oqib keladi. O’pka venasidan tashqari hamma venalardagi qonda kislorod kam bo’ladi. Gemokapillyarlar arteriya va vena tomirlari o’rtasida joylashadi.