J o b a s I: Qabiletke pedagogikalıq psixologiyalıq xarakteristika

Mu
ǵallimlerge qarım-qatnaslar haqqındaǵı keńesler. 
Oqıwshılar menen qatnasta muǵallim mına túsinikke tiykarlanıwı kerek, 
mektep biziń mámleketimizdiń bir bólegi, al muǵallimniń balalarǵa qatnası 
jámiyetlik talaplardıń kórinisi. 
Óziniń jámiyettiń isenimli adamı sıpatında sezine otırıp hám onıń printsiplerine 
súyene otırıp, muǵallim óziniń pedagogikalıq pozitsıyasın ashıq kórsetiwge 
bolmaydı. Balalar ushın muǵallimniń sózi hám isi onıń óziniń isenimi sıpatında 
qabıl etiliwi kerek, al tek óz minnetin orınlawshı bolıp emes. Pedagogtıń haq 
kewilliligi onıń tárbiyalanıwshılar menen baylanıs jasawınıń bekkem girewi. 
Oqıwshılar menen tabıslı ornatıw ushın bárinen de burın óziniń jeke basın 
qádirlep biliw kerek. Ózin ańlaw, ózin basqarıw hár bir muǵallimniń turaqlı 
ǵamxorı bolıwı kerek. Ózini
ń emotsionallıq jaǵdayın basqara biliw eń tiykarǵı 
dıqqattı talap etedi tárbiya protsessinde ashıwlanǵan ton menen sóylew, qolaysız, 
jaman emotsiyanı iyelew, baqırıw zıyanın tiygizedi. Hámme waqıt pedagog 
konfliktli jaǵdayǵa. Ózi tárepinen qanday qosımsha qosılǵanlıǵı haqqında ózine 
esap berip barıwı kerek. 
Muǵallim menen oqıwshı arasındaǵı pedagogikalıq maqsetke muwapıq qarım-
qatnas óz-ara sıylasıqtıń tiykarında, oqıwshınıń jeke ar-namısı hám pedagogtıń óz 
qádir qımbatın óz ornına qoyıp túsingende ǵana qurıladı. Hár bir oqıwshınıń jeke 
basın húrmetlew kerek, hár birin túsiniw kerek, onda óz jora joldasları arasında 
degen isenimdi payda etip, onıń jaqsı tárepleriniń rawajlanıwın qollap-quwatlaw 
kerek.
Pedagog jánede óziniń unamlı tareplerin kórsete biliw kerek balalarǵa óziniń 
jeke basınıń kúshin, qızıǵıwın uqıplılıǵın, aqılınıń keńligin, kókiregin kermewi, 
shırrıymawı, óziniń qádir-qımbatın ar-namısın kórsete alıwı tiyis.
Muǵallim menen oqıwshı arasında bolatuǵın qarım-qatnasqa xárakterli bolǵan 
element bul belgisizlik anıq emeslik, ol oqıwshınıń psixikalıq jaǵdayı hám minez-
qulıq motivlerine tiyisli maǵlıwmatlardıń jetispewshiligi menen baylanıslı boladı. 

---

Sonıń ushın da muǵallim óziniń baslawshılıǵın, pedagogikalıq qıyalın, emotsional 
jaǵdaydı túsine biliwdiń minez-qulqın durıs túsiniwin rawajlandırıw kerek.
Muǵallimniń oqıwshılar menen sabaqtaǵı hám onnan tısqarısındaǵı qatnas 
sheberliginiń tiykarǵı kórsetkishi bul muǵallimniń sóylew xızmetin qısqartıw 
arqalı oqıwshılardıń sóyley xızmetin asırıw natiyjesin payda bermeytuǵın 
tınıshlıqtı qısqartıp, qarım-qatnas jasawdı kúsheytiw kerek.
Balalardıń azǵantay,onsha kózge ilinbeytuǵın tabısı ushında maqtawın beriw 
kerek. Maqtawdı kollektivtiń aldında bergen jaqsı, nal urısatuǵın bolsań jeke ózin 
alıp urısqan jón. Muǵallimniń sózi bunıń menen ázzi bolmawı kerek. Al egerde 
siziń dawısıńız jetpese, ım, siltew, mimika, kóz-qarasıńız jardem beredi.
Ózbekstan Respublikasınıń házirgi dáwiri, bunnan keyingi rawajlanıwı 
dawamında, respublikamız erkinligin álpayım adamnıń ómirindegi is háreketin, 
tártibin bekkemlew ushın, jas áwladqa dúńya standartına say dárejede bilim 
beriwimiz zárúr bolıp esaplanadı. 
Demek aldımızda turǵan hár bir insandı, hár bir millet wákiliın mámleketimiz 
rawajlanıwı jolında ózindegi hámme bilim hám uqıplıqların Watan ushın óziniń 
janın berıwge tayar turǵan insanlar ǵana Ózbekstandı dúńyadaǵı eń aldınǵı 
mámleketler qatarına qosıwı múmkin. Sonlıqtan jaslarımızdı tárbiyalawda birinshi 
gezekte shıǵıs ulamalarınıń, ata-babalarımızdıń bizge qaldırıp ketken miyrasların 
úyreniwimiz lazım. 
Hár bir adamnıń xalıqtıń hám millettiń ózine say arzıw- ármanları hám 
ruwxıy sezimleri boladı. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin 
pútkil tarıyxıy rawajlanıw dáwirin, xalqımız tárepinen dóretilgen hámde ata-
babalarımız jaratıp ketken aldıńǵı oy-pikirlerdi, milliy qádiriyatlardı, sonday-aq 
házirgi rawajlanǵan mámleketler qádiriyatların tereń úyrenip óziniń milliy 
mádeniyatın keńnen rawajlandırmaqta.
Qádiriyat-dep jámiyet ushın áhmiyetli bolǵan, millet, elat hám sotsiyallıq 
toparlardıń mápleri hám maqsetleri jolında xızmet qılatuǵın erkinlik, sotsiyallıq
ádalatlıq, teńlik. Haqıyqatlıq, aǵartıwshılıq, gózzallıq, hadallıq, óz burshına 
sadıqlıq sıyaqlı pazıyletlerdiń jıyındısına aytıladı. Qádiriyat sotsiallıq- tarıyxıy 
qubılıs bolsa da onıń áhmiyeti hám mazmunı jámiyet aǵzalarınıń oǵan bolǵan
qatnası tiykarında belgilenedi.
Búgingi kúnde jaslardı ǵárezsizlik ruwxında tárbiyalawda milliy hám ulıwma
insanıylıq qádiriyatlardan paydalanıw tálim-tárbiya nátiyjeliligin asırıw menen 
birge jámiyetimizdi ekonomıkalıq, sotsiyallıq, siyasiy dárejesin kóteriwge de 
xızmet qıladı. 
Ózbekstan xalqınıń milliy úrp-ádetleri, turmıs tárizin tereń úyrenip,
hádislerde keltirilgen hikmetli sózlerdi házirgi aldıńǵı mádeniyat dúrdanaları 
menen bayıta otırıp, durıs tárbiyaǵa tán ulıwma insaniylıq pazıyletlerdı altıǵa 
bóledi:

---

1.Insannıń ulıwma pazıyletlerı: jaǵımlılıq, gózallıq, kórkemlilik. Kórkem 
adam tek kiyimi menen emes, sózi, ádebi menen de itibardı ózine tartadı. Kewli 
ashıqlıq, kemtarınlıq, ózgelerdiń húrmetin ornına qoyıw, sózge sheshenlik, az
sóylep kóp isleytuǵın úlken tájiriybeni iyelew, beyimlilik, zıyalı, sawatlı, 
tábiyiylik. 
2. Aqılıy qásiyetleri- adamgershilikli, qanaatshıl, jankúyer, miyrimli, itibarlı, 
mulayım, ádep-ikramlı, keshirimli, úlkenlerge húrmet kórsetiw, sabırlı, óziniń jeke 
mápin ulıwma mápke boysındırıw. 
3. Isbilermenlik, issheńlik qásiyetleri- quntlılıq, intalılıq, juwapkershilikli,
hadallıq, páklik, joqarı bilimlilik, shaqqanlıq, tártiplilik, alǵa ilgerilewshilik, 
shıdamlılıq, óz is rejesine iye bolıwı, tejep is júritiwi, saqıylıq. 
4. Insannıń bilimdanlıq qásiyetleri- ziyrekligi, qatıqulaqlıǵı, tereń pikir 
júritiwi, tiykarlanıwshı, boljawshılıǵı, dóretiwshılıgı anıq-ráwshan kórsete 
alıwshılıǵı, kritikalawshı, qızıǵıwshılıǵı. dıqqatlılıǵı, tereń bilimliligi, házir
juwaplılıǵı. 
5. Erk qásiyetleri shaqqanlıǵı, epshilligi, kóterińki ruwx, intızamlıǵı. 
6.Sezim qásiyetlerı shadıqurram, házilkesh, isengısh, kek saqlamaytuǵın, 
uyalshaq, tartınshaq, diyanatlı, kishipeyillilik, iybelilik, azadalıq, názik 
tábiyatlılıq. 
Usı joqarıda atap ótilgen jeke qásiyetlerdi hár bir muǵallim oqıwshılar menen 
qarım –qatnas jasaw payıtında olarda qáliplestirip hám rawajlandırıp barsa oqıw 
tárbiya jumıslarınıń jaqsı jolǵa qoyılǵanlıǵınan dárek beredi. Barlıq
mámleketlerde de usınday jaqsı qásiyetlerdi óz xalqınıń boyına sińdirip barıwǵa
háreket qıladı. Tárbiyanıń ulıwma maqseti pedagogikalıq protsesste jeke maqsetke-
ulıwma insanıylıq pazıyletlerdi qáliplestiriwge qaratıladı.
-Milliy qadiriyatlarımız degende biz ata-babalarımızdan bizge shekem jetip 
kelgen, oraza hayt, qurban hayt, Nawrız bayramı, besik toy, súnnet toy, bala 
úylendiriw, qız uzatıw, toylarına baylanıslı túrli merekeler, sonday-aq xalıqtıń hár 
túrli dástúrleri, ata-analarǵa húrmet, jaslarǵa izzet, milliy ádep-ikramlılıq 
normaların saqlaw, bilim alıw shańaraqtıń bekkemligine erisiw, ustazlardı 
qádirlew, qaytıs bolǵanlar qábirin zıyarat qılıw, elge xalıqqa mexir-muxabbat, 
Watandı súyiw, ardaqlaw, áskerlikke óz ıqtıyarı menen barıw, internatsional bolıw 
h.t.b. túsinemiz. 
Qaraqalpaq xalıq dástúrlerinde balanı kishkene jasınan baslap miynetke 
úyretiledi. Bul olardı miynet súygishlikke, juwapkershilikke isti óz waqtında 
orınlaw sezimlerine, shaqqanlıqqa, puxta isley biliwge, tárbiyalawǵa járdem 
beredi. Balalar paydalı isler menen qanshelli bánt bolsa, olar tártipsizlikti, 
ádepsizliktiń, jaramsız háreketlerden uzaq júredi. Xalqımız mektep jasındaǵı 
balalardı bolsa jámiyetlik paydalı miynetke úyretip baradı. Álbette, muǵallimler 
balalarǵa miynet tárbiyasın beriwde xalıqlıq dástúr úrp-ádetlerden keńnen 
paydalanıp atır. Máselen, jaslardı xalıq ónerine, keste toqıw jip iyiriw, gilem, palas 

---

toqıw, aǵashtan oyıp buyım islew, astaqta, qantaqta t.b. islewdi úyretilip atır, jas 
óspirim oqıwshılar awıl xojalıq eginlerin tárbiyalaw, mallardı kútiw, islerine 
qatnastırmaqta. Olarǵa ata-babalarımızdan miyras bolıp kiyatırǵan diyxanshılıq, 
mal sharwashılıq, ózine tán sırların tereńirek úyrenip xalıqtıń miynetin dástúrine 
qatnas kúsheymekte. 
Prezidentimiz I.A.Karimov ruwxıy jaqtan rawajlanǵan bárkamal áwladtı 
tárbiyalaw haqqında, Ruhxıylıq tárbiyanıń eń tásirsheń quralı eken, onnan aqıllı 
túrde paydalanıp, balalardı Watan súyiwshilikke, ádep-ikramlılıqqa úyretiw kerek 
boladı. Burınǵı ata-babalarımız kámil insan haqqında búgin bir ádep-ikramlılıq 
talaplar jıynaǵan zamanagóy tilde aytsaq, shıǵıstıń ádep-ikramlılıq kodeksi islep 
shıqqan. Kisi qálbinde haramnan jerkeniw, nápáklikke adamsızlıqqa qarsı úzliksiz 
gúres bolıwı kerek. 
Haqıyqatında da jas áwladımız jańa jámiyet qurıwshısı, ǵárezsizlik jeńisine 
sadıq bolıwı menen birge neshe ásirlik mádeniy, ruwxıy miyraslarımızdıń qádirli 
úlgilerin úyreniwi hám ómirde, adamlar menen qarım-qatnasta paydalanıwı zárúr. 
Jaslardıń ómirinde tutqan ornı, dúńyaǵa kóz-qarası, sana sezimi, ruwxıy dúńyası 
óz-ózinen qáliplespeydi. Buǵan ayrıqsha itibar beriw, tárbiyalaw, ilim sırların hár 
tárepleme úyretiw kerek. Buǵan muǵallim, tárbiyashı, ata-ana hám jámiyet 
juwapker bolıp esaplanadı.
Hár bir insannıń, hár bir shańaraqtıń jámiyetimizdiń ádiwli wazıypası qábiletli 
perzentlerdi ósiriw, olardı fizikalıq hám ruwxıy jaqtan bay etip tárbiyalaw, ata-
anasına, Watanına sadıq azamatlar etip tárbiyalawdan ibarat. Sonıń ushında 
ǵárezsiz Ózbekstannı
ń birinshi Konstitutsiyasında shańaraq jámiyettiń tiykarǵı 
buwını, analıq hám balalıq mámleket tárepinen qorǵaladı, er jetken miynet islewge 
jaramlı balalar ózleriniń ata-analarına ǵamxorlıq qılıwı shárt dep kórsetilgen. Bul 
isenimlerde xalqımız basıp ótken uzaq hám erkin tariyxıy joldıń ólmes miyrasları 
jatır. Aqırı ata-ananı qádirlew, bir-birewge húrmet-izzet, adamgershilik pazıyletler 
bulardıń hámmesi ásirler dawamında áwladtan-áwladqa ótip, biziń dáwirimizge 
shekem jetip kelgen hám qanımızǵa sińgen shıǵıs xalıqları tárbiyasınıń ádiwli 
ózine tán belgileri. Qaraqalpaq shańaraqlarındaǵı milliy úrp-ádetler, dástúrler, 
qádiriyatlar, ata-babalarımızdıń bala tárbiyası haqqındaǵı úgit násiyatları úlken 
áhmiyetke iye. Ápiwayı mısal, qaraqalpaq shańaraqlarınıń kópshiliginde áwlad ata-
bala aqlıq qarım-qatnası, jası úlkenlerdiń ómirlik tájiriybeleri arqalı tárbiya beriwi, 
jası kishilerdiń olarǵa húrmet-izzeti, ǵamxorlıǵı, ata-anasınıń ullı insanlar dep 
qádirlewi, eń jaqsı pazıyletleri bolıp esaplansa, ekinshi tárepten, Ustaz-atańdan ullı
naqılına tiykarlanıp, tálim tárbiya bergen insanlarǵa joqarı húrmet kórsetip kelgen.
Jeke adamnıń átirapındaǵı adamlar menen qarım-qatnası onıń ruwxıy kelbetin 
tanıtadı. Ruwxıylıqtıń tiykarı tárbiya bolıp tabıladı. Ibn Sino aytqanınday, tárbiya 
balanıń ana qarnındaǵı dáwirinen baslanadı. Bul ata-babalarımız qanınıń, násilden 
kiyatırǵan ana súti menen kirgen temperamentler, minez-qulıqlar, deneniń 

---

fiziologiyalıq jaqtan dúzilisi t. b. bolıp esaplanadı. Usı belgilerdiń durıs rawajlanıp, 
qáliplesiwi ushın bir qansha imkaniyatlar jaratılmaqta. 
Ruwhıy duńya tárbiya, iyman ilim menen bayıp otıradı. Jeke adamdı jetik insan 
bolıp jetilisiwine imkaniyat tuwǵızadı. Óziniń pikirli, ruwhıy duńyası bay adamlar 
qansha kóp bolsa, milletiniń ruwxıylıǵı sonshalıq joqarı boladı. Demek, 
oqıwshılarǵa milliy qarım qatnastı úyretiwde xalıq pedagogikasınan da keń 
paydalanıw lazım. Máselen, jas kishilerdiń jası úlkenge birinshi bolıp sálem 
beriwi, ol jası úlkenlerdiń amanlıq esenlik sorasıp bolǵansha ádep saqlap úndemey 
turıwı, keyninen sorasıwın alıp qarayıq. Bul orında hesh kim usılay isle dep buyrıq 
bermeydi. Bul adamlardıń insanıylıǵın, adamgershilik hám ádep-ikramlılıq 
qatnasların bildiretuǵın jaǵday. Usınday qarım-qatnaslardı jaslarǵa keńnen 
úyretken maqul. Sonday-aq jaslarımız Tumaris, Najimatdın Kubro, Jaloladtin 
Manguberdi, Ernazar Alakóz usaǵan xalıq qaxarmanlarınan. Watanǵa berilgenlik, 
óz xalqın súyiwi hám sadıqlıq úlgilerin ullı sárkarda Amir Temurden adalatlılıq, 
ar-namıs sezimlerin úyreniw kerek. Muqaddes Quranı Karim, Mubarek hadisten, 
sonday-aq imam Al`-Buháriy , At-Termiziy, Bahawatdin Naqshband, Az-
Zamaxshariy, Axmed Yassawiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Beruniy, Omar Hayyam,
Berdaq, Ájiniyaz usaǵan ullı danıshpan sóz zergerleriniń bay miyrasın úyreniwi 
lazım.
Bız jaslarımızda olar qaldırǵan milliy hám mádeniy miyrasqa ayrıqsha húrmet 
hám itibar sezimlerin qáliplestiriwimiz zárúr. Mekteplerde tariyx, ádebiyat, 
matematika, geografiya hám basqada pánlerdi oqıtqanda mámleketimizdegi ullı 
azamatlardıń, ulamalardıń ómiri hám islegen xızmetleri haqqında tereń 
maǵlıwmat berip barıwımız zárúr. Bul jetik insandı jetilistiriwdegıi eń aydın jol 
bolıp tabıladı. Jaslardı milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ruwxında 
tárbiyalawda shańaraq, mektep hám máhállelerdiń birge islesiwi ayrıqsha 
áhmiyetke iye.
Tárbiya máselesinde qaraytuǵın bolsaq, ol shańaraq hám mektepti baylanıstırıp 
turıwshı bekkem kópirge aylanbaqta. Sebebi hár bir bala shańaraqta, mektepte 
alǵan bilimi hám tárbiyasınıń, úgit-násiyat kónlikpeleriniń qanshelli haqıyqıy 
ekenligin máhallede óz qatarları menen qarım-qatnasta, qızǵın básekelerde sınap 
kóredi. Mine usı ómir sınaǵınan ótpegende hár qanday ata-ananıńda, ustazdıńda
aytqan úgit nasiyatları zaya bolıwı itimal edi. Sebebi, máhalle jamiyetlik ómirdıń 
besigi, watan tımsalı, watan ishindegi watan bolıp esaplanadı. Eger shańaraq, 
mektep bala ushın, jas óspirim ushın, bilimi bar tárbiya oshaǵı bolsa, máhalle onıń 
ushın ómirinshe tárbiya orayı bolıp qaladı. Hátteki tárbiyashı bolǵan ata-ananıń, 
oqıtıwshınıń ózide máhallede tárbiyalanadı, onnan bárqulla ruwxıy azıq aladı. Bir 
sóz benen aytqanda tárbiyashı tárbiyalaytuǵın orınnıń ózi usı máhalle. Demek, 
máhalleniń ózi ulken tárbiya universiteti bolıp esaplanadı. Sonlıqtan mektep penen 
máhalle birge islew kerek. 
Ádeptanıw sabaqlarında tez-tez máhallelerden eń úlgili, abıroylı, húrmetli,
itibarlı jas úlken ata hám analardı mirát etiw zárúr. Eger máhalleniń ómı;ir 

---

tájiriybesi mol, el arasında abıroyǵa iye bolǵan, áskeriy xızmetti úlgili atqarǵan, 
bilimli, hár tárepleme jetik jigitler joqarı klasstıń er balları menen ushırasıw, 
gúrrińlesiw alıp barsa, iybeli, itibarlı analarımız joqarı klass qızları menen 
gúrrińlesiwler alıp barsa, oqıwshılarımız milliy qarım-qatnasıqlardı,ádep-
ikramlılıqtı máhálleden, el-jurt arasında júris-turıs qaǵıydaların, úlkenge húrmet, 
kishige izzet, ata-ana, ul-qız, kelin-kúyew, qayın ata, qayın ene qanday qatnasıqta 
bolıwdıń názik sırların úyrenedi.
Mekteptegi eń úlgili oqıwshılardıń máhállede jasaytuǵın urıs veteranları 
yamasa awırıw bolǵan jeke baslı qariyalardıń jaǵdayınan xabar alıw, olardıń 
kúndelikli jumıslarına járdem beriw maqsetinde shólkemleskenlik penen olardıń 
jumısların qadaǵalap barsa maqsetke muwapıq bolar edi. 
Ulıwma aytqanda, ǵárezsizlik sharapatı menen, ózligimizdi tanıp, arzıw-
ármanlarımız ámelge astı. Usılardı jas áwladqa tereń úyretpey, óz halqına, onıń 
jetiskenligi, tili hám mádeniyatına muxabbat hám húrmet ruwhında tárbiyalamay 
turıp, haqıyqıy insandı óz Watanınıń jan kúyerin tárbiyalaw múmkin emes. 
Sonlıqtanda hár bir muǵallim, tárbiyashı balalardı tárbiyalawda milliy hám 
ulıwma insanıylıq qadiriyatlardan keńnen paydalanılǵanı maqul. 
Morallıq tárbiya jan-jaqlı jáne sáykes keletugın rawjlangan adamdı 
qáliplestiretuǵın qural. Adamgershilikke tárbiyalaw isiniń tek ózine tán 
ózgeshelikler hám nızamlıqlar bolǵanlıqtan onıń ilimi negizdegi mánisi jasalıw 
tiyis. Házirgi waqıtta jaslarga moral`lıq tárbiya beriwdiń máselelerin anıqlaw baslı 
Pedagogikalıq etikanıń tiykarǵı maqseti usı talapları turmısqa asırıw bolıp tabıladı. 
Etika bilimniń eń negizgi mashqalalarınıń biri jeke maqset penen ulıwma 
maqsettiń óz-ara qatnasın ornatıw. Usılardıń óz-ara baylanısı jeke adamnıń 
sanasında onıń is háreketinde Morallıq sezim ar-uyat óz minnetti tuwralı sezimler 
tuwǵızadı, jamiyette balalardı tárbiyalaw protsessinde jeke maqset penen ulıwma 
jamiytlik maqsettiń birligin kórsetip otırıw Pedagogikalıq xızmetke qoyılatupın 
tiykarǵı talaplardıń biri. Sonlıqtan Pedagogikalıq etika bul maseleni óz ishine aladı 
. 
Pedagogıkalıq etika muǵallimge kásiplik ádeplilik tuwralı túsinik, bilim 
beriwdi gózleydi. Usıǵan qaray mekteptegi sheshiwshi tulga muǵallimniń Morallıq 
tayarlıgı menen madeniyati háazirgi kúnde qanday bolıwı kerekligin anıqlaw, onı 
mazmunı menen ózinsheliklerin tańlaw Pedagogikalıq etikanıń eń tiykarǵı 
úyrenetuǵın máseleleriniń biri. Miynet túrlerine bóliniwine baylanıslı hár qıylı 
kásipler sanı kóbeyedi. Solay etip belgili bir tarawda nátiyjeli miynet etiw ushın usı 
kásip wakili óz kásibin tolıq hám tereń úyreniwi kerek. Usınıń menen ol kásiplik 
moral` rejeleri menen de tolıq tanıs bolıwı zarúr. Óytkeni hár qanday kásiptiń 
xalıqtı tárbiyalawda tikkeley yamasa janapay qatnası bar ekenligi dawsız. Bul 
qaǵıydanıń ásirese pedagogikalıq kásipke qatnası zor.
Ulıwma kásiplik etika adamlardıń kásibine, olardıń jamiyettegi ornına, xızmet 
ózgesheligine, sotsiyallıq ayırmashılıqlarına, ósken jáne ómir súretuǵın ortalıǵınıń 

---

ózgesheligine qaray qaliplesedi. Etika- grekshe etos-qulıq, ádep, úrp degen mániste 
ańlatadı.
Kásiplik etika ishinde Pedagogikalıq etika ayrıqsha orın tutadı. Pedagog 
kadrlar shın manisinde bilim hám tárbiya beriwshiler ǵana emes, olar usının menen 
bir qatarda xalıq arasında hár-qıylı úgit-násiyat islerin alıp barıwshılar bolıp 
esaplanadı. Usı juwapkershilikli hám maqtanıshlı xızmettı alıp barıwda pedagog 
xızmetlerdıń aldında úlken wazıypalar tur. Olardıń bilimi, Oqıtıw hám tárbiyalaw 
ádisleri, jeke basınıń ruwxıy hám Morallıq tulǵası bolajaq áwladınıń hár tárepleme 
rawajlanıwına tikkeley tásir jasaydı. Bul jerde muǵallimlerdiń minez-qulqı mine 
tártibiniń, oqıwshılar menen jurtshılıqka tiygizetuǵın tárbiyalıq paydası zor 
ekenligin hasla umıtpawımız kerek.
Mektep hár bir adamnıń jasap turǵan ortalıǵın tereń úyreniwin qáleydi. Al 
mektepte negizgi tulǵa-muǵallim. Olardıń bilimine, pedagogikalıq sheberligine, 
jumısqa degen súyispenshiligine baylanıslı biziń bolajaq jaslarımızdıń bilimge 
degen, miynetke degen bilim beriw menen bir qatar olardıń dúnńyaǵa degen kóz-
qarasın, házir dáwirde elimizde júz berip atırǵan hár qıylı ózgerislerge qatnasın, 
adamgershilikli qásiyetlerin qáliplestiriw hám solay etip qorshaǵan orgatalıqtı 
tereń úyreniwge jagday jasaw bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda mektepte sanawlı 
tereń bilimli, fizikalıq hám aqıl miynetine birdey qabiletli saw-salamat áwladtı
jamiyet hám ilim talabına say adamlar etip tárbiyalap jetilistirip shıǵaradı. 
Muǵallimniń jámiyet aldında usı ardaqlı miynet kúndelikli oqıw-tárbiya jumısında, 
jamiyetlik xızmet atqarıw barısında, úlgili shańaraq, jarasıqlı turmıs qurıw jolında 
júzege asadı. 
Pedagogikalıq etikanıń baslı ózgeshelikeriniń biri muǵallim jas óspirimlerge 
Morallıq tárbiya beriw protsessinde tek belgili morallıq qaǵıydalardı qaytalaw 
arqalı menen emes, al pútkil oqıw tárbiya isin adamgershilikke tárbiyalaw isi 
menen ushırastıra biliwi kerek. Bul protsesti iske asırıw ushın mugalimniń ózi 
printsipial hám kásiplik tayarlanǵan, juwapkershilikti seze bilgen bolıwı kerek. 
Ustazlardıń bilimliligi jaslardıń morallıq qasiyetlerin ózinen-ózi qáliplestire 
almaydı. Adam bilimli bolıwı múmkın, biraq minez qulqı adamgershilikli qásiyeti 
gey waqıtta onıń bilimine qayshı keliwi itimal. Ómirde geybir bilimli adamlar 
arasında moral`dıń normaları menen printsiplerine qayshı keletuǵın, sózi menen isi 
arasında alshaqlıq bar adamlar gezlesip otıradı. Onıń sebebi, alǵan bilimi adamnıń 
jan dúnyasına, ishki sezimine aylanbaǵanlıgında. Bilimli muǵallim sonıń menen 
qatar joqarǵı morallıq qásiyetlerdiń iyesi bolmasa tárbiya isine zıyanın tiygizedi. 
Sonlıqtan pedagogıkalıq kollektıvte etikalıq teoriyalıq máselelerin unamlı talap 
turıwdı turaqlı dástúrge aylandırıp otırıw shárt. 
Pedagogikalıq etikanıń- ózgesheligi muǵallim jas áwladqa belgili bir tarawda 
bilim beriw menen qatar óziniń is háreketi, dúnyaǵa kóz-qarası, adamgershiligi 
hám gumanistlik qásiyetleri arqalı olardı biyik Morallıq ruwxta tárbiyalawı tiyis. 

---

Muǵallim etikasınıń -tagı bir ózgeshiligi shakirtlerine súyispenshiligi 
“Balalardı súymeytuǵın adamlar muǵallim bolıwı múmkın emes”. Makarenko A.S. 
Muǵallimshilik kásip qanday dáwirde bolmasın balalardı súyıwdi baslı talap etip 
qoyadı. Biraq balalarǵa degen súyispenshilik qarapayım sezim emes. Muǵallim hár 
bir oqıwshınıń qábiletin túsine biliwi yaǵnıy olarıń ruwxıy rawajlanıwdıń 
anaǵurlım tiyimli usılların tabıwǵa baǵdarlanıw kerek. Sonlıqtan muǵallim 
balalardı miynetkesh bolıwǵa alǵa qoyǵan maqsetin qanday etkendede orınlawǵa 
háreket etiw tárbiyalaw kerek. Álbette oqıwshıǵa qoyılatuǵın talap qurı basqarıw 
emes, qorqıtıw, jekiriniw túrinde bolmay, al barlıq waqıtta aqılǵa sıyımlı sınshıl 
adıl qarım-qatnas tiykarında bolıwı kerek. Bul talap orınlanbasa tárbiyalıq 
oqıtıwshılıq rawajlandırıwshılıq talap áhmiyetin joǵaltadı. 
Oqıwshıǵa degen súyispenshilik penen qatań talap bir-birin biykarǵa 
shıǵarmaydı, ol kerisinshe olar bir-birin tolıqtıradı olardı ádalatlı sınshıl miynet 
súyiwshilik ruwxta tárbiyalaydı. Balalar psixikası hár nárseni tez qabıllawǵa biyim 
ásirese kórkem obrazlar, adamnıń oyına qattı tásir etetuǵın waqıyalar olarda kóp 
qızıqtıradı. Ayırım jaǵdaylarda oqıwshılar jaǵımlı qılıqlardan góre jaǵımsız 
qılıqlardı tez qabıllaydı. Mine sonlıqtanda muǵallimler bul jaǵdaylarda hár waqıtta 
este tutıwları kerek.
Pedagogikalıq etikanıń qáliplesiwınde pedagogikalıq kollektiv kórkemli orın 
tutadı. Pedagogikalıq kollektiv balalarǵa tárbiya beriwde bir tutas jáne bir adamday 
bolıp kúsh jumsap háreket etiwleri kerek. 
Morallıq minnet . Etikanı negizgi kategorıyalarınıń biri. Olar adamlardıń 
aldında turǵan minnetti túsiniwge baylanıslı belgili háreket, tartip minez-qulıqtı 
qaliplestiredi. Hár bir adamnıń sanası ulıwma alǵanda jamiyetlik sana bolsada, ol 
adamnıń okean ortalıǵına, alǵan tárbiyasına ózgesheligine qaray hár túrli boladı. 
Pedagogikalıq etikanıń jamiyetlik turmısta atkaratuǵın xızmeti ayrıqsha. 
Bolajaq jaslardıń hár tarepleme rawajlanǵan adam bolıp jetilisiwi muǵallimlerdın 
oqıw tárbiya jumısın morallıq tárbiya isine baǵdarlanıwına, olardıń óz basınıń, 
ishki sezimlerinıń, morallıq qabiletiniń bir tutas bolıwına baylanıslı. Sonıń ushın 
bolajaq pedagog kadrlardı tayarlawda, olarga etikadan tereń bilim beriw kerek. 
Pedagog kadrlardıń tereń bilimli hám ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı bolajaq áwladtı 
dawir talabına say etip tárbiyalap shıǵarıwdıń birden bir kepili boladı. 
Ádep-ikramlılıq kategoriyaları adamzat jamiyetinde erte waqıtlardan beri 
payda bolǵan. Ádep-ikramlılıq túsinikleri jámiyettıń ob`ektiv jaǵdaylarına qarap 
ósip qosımshalar qosılıp hár qıylı dáwirde hár túrli hárakterde jańa mazmun hám 
klaslıq belgi alıp kelgen.
Etika kategoriyalarınıń kópshiligi qarama-qarsı hárakterge iye: jaqsılıq penen 
jamanlıq, hújdanlılıq penen hújdansızlıq h.t.b. Hár bir kategoriyanıń ózine tán 
ózgesheligi bar. Ol jeke adam menen jamiyet arasındaǵı baylanıslardıń belgili bir 
tárepinde kórinedi. 

---

Kásiplik minnet. Pedagogikalıq etikanıń tiykarǵı kategoriyalarını biri bolıp ol 
muǵallimnıń kásiplik minnetinde, óz jumısına dóretiwshilik qatnasta bolıwınıń 
zárúrligi, ózıne qattı talapshańlıqtı, óz bilimin jetilistiriwge umtılıw pedagogikalıq 
sheberligin rawajlandırıw, oqıwshılar hám olardıń ata-analarına talapshańlıq 
mektep turmısına aktiv qatnasıw h.t.b. dı talap etedi. Muǵallim oqıwshılardıń 
bilimin júzeki bolıp qalmawı ushın olardı qadaǵalap turıwı zarúr. Muǵallimnıń 
moynına tómendegi minnetler júklenedi;
Oqıtıw tarawında -muǵallim jaslardı ilim tiykarların qaysı dáwirde alǵanlıǵın 
tekserip, bilip uqıp hám kónlikpeler menen qurallandırıw tiyis. Onıń ushın 
muǵallim óz ústinde tınımsız islep óz bilimin, mádeniyatın joqarılatıp barıwı 
kerek.
Tárbiya tarawında - muǵallim oqıwshılardı tek bilim menen qurallandırıp 
qoymaw dawir talabına mwapıq oqıwshılardıń jeke basın hár tárepleme 
rawajlandırıwı kerek. 
Jamiyetlik siyasiy tarawda - muǵallim tek mektepte sabaq beriwshi hám 
tárbiyalawshı emes ol jamiyetlik isker esaplanıp miynetkeshler arasında mádeniy-
siyasiy tárbiyalıq jumıslardı shólkemlestiriwshi bolıp tabıladı. 
Jamiyetlik-pedagogikalıq - tarawda muǵallimniń moynına arasında ata-analar 
menen propaganda jumısların alıp barıw wazıypası júklengen. 
Metodikalıq tarawda - muǵallim óz bilimin, tájiriybesin ayıtıw ushın óziniń 
metodikalıq bilimin joqarılatıw ústinde islewı kerek, yaǵnıy xalıq bilimlendiriw 
bólimleri, respublika Pedagogikalıq kolektivleriniń is tájiriybelerin úyreniwi tiyis. 
Solay etip minnet, wazıypa jeke adamnıń jámiyetke yamasa adamlarǵa bolǵan 
ádep- ikramlılıq minnetın bayan etedi.
Ádillik - bul haqıyqatlıq penen teńliktiń ólshew tárezisi. Ádillik-teńlik jaqsılıq 
kategoriyalarına uqsap jamiyetlik qatnasıqlardıń barlıq táreplerine tiyisli. 
Biraq jaqsılıq, jamanlıq ideyaların parıq etip ol adamlardıń kúndelikli 
praktikalıq jumısları menen jánede bekkem baylanısadı. Ádillik muǵallimniń ózine 
tán ólshemi bolıp onıń ádep-ikramlılıq tárbiya alǵanlılıǵın bildiredi. Pedagog 
ádilliliginiń ózinsheligi sodan ibarat. 
Is-háraketin baxalanıwı hám oǵan bolǵan juwap reaktsiyası muǵallımlerde 
hám oqıwshılarda túrli ádep-ikramlılıq jetiskenliklerinin dárejesine iye boladı. 
Ádep-ikramlılıq bahalawdıń ob`ektivligi bul kópshilik jaǵdayda muǵallimlerge 
baylanıslı. Eger pikir durıs kelmey qalsa muǵallim shıdamlı álpayımlıqta 
tárbiyalanıwshı menen til tabısıw kerek. 
Muǵallimniń ádilligi balanıń balanıń bilimin baxalawda kórinedi. Bizge belgili 
hámme bala birdey baxada oqıy almaydı, sebebi talant, qábilet, qızıǵıw, umtılıw, 
psixikalıq jaǵday, Pedagogikalıq tayarlıq hár qıylı boladı. 
Bilimdi tekseriw hám baxalawdıń tárbiyalıq áhmiyeti mınada, oqıwshılardıń óz 
jetiskenlikleri menen kemshiliklerine bolǵan qatnası, qıyınshılıqlardı jeńiwınen 
ibarat. Bilimdi tekseriw hám baxalaw mamleketlik ahmiyetke iye. Ar, namıs, 

---

qádir-qımbat, adam menen jamiyet ortasında qatnaslardı tártipke saladı, adamnıń 
minez-qulqına tásir etetuǵın qural bolıp esaplanadı. Ar-namıs penen qádir-qımbat 
túsinikleri bir-birine uqsas. Óz qádirin ar-namısın qorǵaytuǵın adamlarda izzet-
húrmet, abırayǵa umtılıw júzege keledi. 
Hár bir oqıtıwshı ózi isleytuǵın mektep abıroyı, dańqı ushın gúresiwi tiyis. 
Kollektıv abıroyın óziniń jeke ar namısı dep biliwi kerek. Hújdan adam óz minez-
qulqın jámiyetlik ádep ikramlılıq normaları boyınsha bahalawı hám baqlawı ózinıń 
is háreketlerin basqarıp barıwı tiyis.Hújdan jeke adımnıń ádep-ikramlıq jaqtan 
jetiskenligin kórsetiwshi áhmiyetli belgilerdiń biri. Hújdan kategoriyası baxalaw 
buyrıq beriw motivlik hárakterge iye. Ásirese muǵallimniń hújdanı pák taza bolıwı 
tiyis. Muǵallimniń jeke abıroyı máseleri de úlken áhmiyetke iye. Bul másele joqarı 
húrmet hám isenimde, oǵan eliklewdi oqıwshılarǵa kóp nárselerdi bilip alıwǵa 
járdem beredı. Jeke adamdı hár tarepleme rawajlandırıw sistemasında ádep-ikram 
tárbiyası baslı tiykar bolıp tabıladı. 
Ádep-ikram printspi bul sana formalarınıń biri bolıp, ol pedagogikalıq etika 
normaların hám printsipleri menen óz-ara baylanıs boladı. Jas áwladtıń ideyalıq 
siyasiy tayarlıǵı aldı menen muǵallimnen kelip shıǵadı. Muǵallim qaysı pándi 
oqıtıwına qaramastan ózin ideyalogiyalıq aktiv qatnasıw dep biliw kerek, yaǵnıy 
hár bir oqıwshı óz ústinde turaqlı islep siyasiy bilimin jetilistirip barıwı shárt. 
Watandı súyiwshilik internatsionalizm grajdanlıq sezim -bular pedagogikalıq 
etikanıń tiykarǵı printsipleri. Mámleketimizde házirgi dáwirde úlken ózgerisler 
bolmaqta. Ózbekstan óz gárezsizligin alǵannan keyin jańalanıw, úlken pikir 
júritiw, siyasiy hám ekanomikalıq jaqtan túpten ózgerisler júz bermekte. Jaslardı 
Watandı súyiwge, xalıqlar arasındaǵı doslıqtı bekkemlewge tayarlawımız kerek. 
Watandı súyiwshilikke tárbiyalaw menen insanlardı átiraptaǵı adamlardıń turmısı 
menen jaqınnan tanısıwdan baslanadı. Watan súyiwshilik- bul Watanǵa degen 
muxabbat, oǵan berilgenlik, onıń mápi ushın xızmet etiwge tayar turıw degen sóz. 
Internatsionalizm-bul túrli xalıqlardıń óz-ara doslıǵı,al haqıyqıy grajdanlıq bul 
maqsettıń siyasiy jámiyetlik hám mádeniy turmısında aktiv qatnasıw degendi 
ańlatadı. Grajdanlıq -bul jeke adamnıń baylıǵı, jetiskenlik dárejesi jámiyetlik 
turmısqa hám onıń rawajlanıwına, sotsiyallıq ortalıqqa baylanıslılıgı boladı. 
Grajdanlıqtı tárbiyalawdıń tek mánisi jaslardı dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw 
boladı. Muǵallim qaysı pándi oqıtıwına qaramay jamiyetimiz tárepinen qoyılǵan 
ideyalıq-siyasiy, ádep-ikramlı, aqıllı, Watan súyiwshiligi, internatsionalizm usaǵan 
tárbiya talapshań grajdanlıq qásiyeti menen baylanısıp barıwı tiyis. Mekteptiń 
wazıypası úlken jastaǵı balalardıń erisken, qolǵa kirgizgen ádep-ikramlılıq jarqın 
ideyanı grajdanlıq qatnasıqlarına ornatılıwınan ibarat. Mekteplerge Watan 
súyiwshilik, grajdanlıq tárbiyası sabaqta hám sabaqtan tısqarı jumıslarda da 
ámelge asırıladı. Mekteptegi massalıq áskeriy isler, sport isleri, texnika hám 
basqada hár qıylı temada gúrrinler, lektsiyalar, ushırasıwlar, viktorinalar jaslardıń 

---

ádep-ikramlılıǵına, grajdanlıq minnetine kúshli tásir etedi. Álbette qasiyetlerge
aldı menen muǵallımnıń ózi erisken bolıwı kerek. 
Kollektivizm bul adamlardıń birlesiw sezimi, ol jámiyetiık qatnaslardıń 
rawajlanıw barısında qáliplesedi. Birlesiw ádep-ikramlıq printsipleri sıpatında, 
maqset birligi, óz erki hárekteri, jeke mápti kollektivlik mápke baǵındırıwdan kelip 
shıǵadı. Grek filosofı Arıstotel`diń aytqanınday adam jamiyetlik maqluq, ol 
ortalıqtan ajıralıp bólek, basqa adamlar menen baylanıs dúzbey jamiyetlik 
qatnaslardan tıskarıda jasay almaydı. A. Makarenkonıń «Balanıń jeke basın 
kollektivte, kollektiv tásirinde tárbiyalaw» haqqındaǵı ideyalardı muǵallimlerdi 
tárbiyalaw jumıslarında hám jámiyetshil muǵallimlerdi jetistiriwde úlken 
áhmiyetke iye. 
Muǵallim hám oqıwshı arasında bolatuǵın qatnasta pedagogikalıq taktın 
áhmiyeti zor. Pedagogikalıq takt dep biz muǵallimnıń tárbiya protsesinde 
balalardıń kewil kúyin, jan dúnyasın minez-qulıqların hám psixolog-fizıologiyalıq 
ózgesheliklerin tereń biliwdiń negizinde belgili bir jaǵdaylardıń talabına sáykes 
qollanatuǵın 
adis 
usıllardıń qosındısına 
aytamız. 
Pedagogikalıq 
takt 
bolmaǵanınsha muǵallim óz pánin qansha tereń bilgeni menen, tárbiyalıq jumısta 
hár túrli usıllardı bilgeni menen óziniń aldına qoyǵan jas áwladqa hár tárepleme 
tárbiya beriw maqsetine jete almaydı. Pedagogikalıq takttıń psixologiyalıq mánisi 
bar ekenligin aytıp ketiw orınlı. Pedagogikalıq taktıń qáliplesiwi jeke 
oqıwshılardıń basındaǵı sanalı yamasa stixiyalı túrde ómir súretuǵın 
psixologiyalıq-emotsionallıq dúnyasınıń qurılısına baylanıslı. Usıǵan qaray jeke 
adam basqa adamlar menen, sonday-aq jas áwlad penen qarım-qatnas jasaǵanda ol 
ózinıń jeke ómir tájiriybesin adamlar arasındaǵı qatnaslardıń qanday normalar 
arqalı júzege asatuǵınlıǵın anıq kórsetiwge tırısadı. Óytkeni pedagogikalıq takt 
belgili bir sistemada ózine tán ózgeshe quramalı bóleklerden turadı. Solardıń
ishinde oqıwshılarǵa pedagogikalıq tásir etiwdegi masherdi saqlaw máselesi, 
Ustazlıq ıǵbaldıń nátiyjeliligi jeke adamlardıń, atap aytqanda muǵallimnıń 
balalardıń ruwxıy dúnyasın hár tarepleme túsine biliwi, jas áwladlardıń unamlı 
qásiyetlerin tanıw bilip onda pútkil adamgershilik minezdi qáliplestiriwge 
qábiletliligi bolıp tabıladı.
Demek pedagogikalıq takt eń baslı morallıq qásiyet, onısız ustazlıq etiw 
múmkin emes. Pedagogikalıq takttıń ulıwma negizi joqarıda aytılǵanınday ol hár 
bir oqıwshınıń, oqıtıwshınıń praktikalıq xızmetinde kóp túrli hám hár qıylı 
mazmunda bolıp keledi. Óytkeni hár bir muǵallim ózine tán jekkelik, jas áwladtı 
tárbiyalawda qollanatuǵın usılları menen tásilleri bar. Tárbiya protsesiniń usınday 
quralların praktikada, turmısta mugallimniń kúndelikli turmısında paydalanıwı 
múmkin. Usınıń saldarınan muǵallimniń pedagogikalıq taktın túp mánisin 
túsinbew óziniń oqıwshılar menen qarım-qatnasın óz manisinde qollanbawı 
múmkin. Biziń pikirimizshe muǵallimniń oqıwshılar menen qarım-qatnası hár túrli 

---

jaǵdaylarda hár túrli bolıwı múmkin. Sonıń ushın jaǵdaylarǵa baylanıslı durıs 
sheshim menen ortaq til tabıw durıs talap qoyıwı, bir sóz benen aytqanda 
muǵallimniń oqıwshıǵa orınlı, ádil háraketleri menen tásir etip otırıw kerek. 
Muǵallimniń belgili shekten aspay oqıwshıǵa tásir etiwi onıń pedagogikalıq 
taktine, sezimine, morallıq kelbetine baylanıslı. 
Oqıtıwshısı óz sózi menen oqıwshınıń dıqqattın awdarıwı tiyis. Muǵallim 
balalar menen ádepli spayı qatnasta bolıwı kerek. Kishi peyillik - bul óziniń 
basınıń qádir-qımbatın seziniw degen sóz. Muǵallim sózinde hesh qanday 
jekiriniw, baqırıp jiberiliw, mısqıllaw usaǵan háreketler bolmawı kerek. Ol óz 
sózinde óziniń sezimlerin jetkiziw ushın intonatsialardan durıs paydalana biliwi 
tiyis. Oqıtıwshı sabaq túsindirgende onıń dawsı anıq hám tınıq shıǵıwı kerek. 
Muǵallimniń oqıwshılar menen qarım-qatnas jasawında onıń dawısı úlken rol` 
oynaydı. Hár bir sózdiń ádebiy kórkemligi, til baylıǵı kórkem bolıwı tiyis. Oqıwshı 
jasına say etip ápiwayı til menen túsindiriw ilimiy tildı kóp qollana bermewi kerek. 
Muǵallim óz kórkemlilik jaǵınan basqa kásip iyelerinen ajıralıp turıwı tiyis.
Juwmaqlap aytqanda hár bir pedagog jasalma emes, tábiyiy halda hár 
tárepleme gózzal ıqsham adamdı ózine tartqanday dárejede bolıwı tiyis.