Jańabaev Adilbek Optika páninen kurs jumíSÍ Tema

1.3Maykelsonnıń interferencion tájriybesı
Maykelson tájiriybelerinde interferension jollardıń sezilerli jılısıwları payqalmagan. Tájiriybeler túrli waqıtlarda túrli geografiyalıq noqatlarda kóp ret qayta orınlanǵan bolsa -da, hámme waqıt unamsız nátiyje bergen.
Bul tájiriybeni birinshi ret 1881 jılda Maykelson zárúrli anıqlıqta atqarǵan. Bul tájiriybe barǵan sayın rawajlanıwlashtirilib kóp ret tákirarlanǵan, bunda l jol uzaytırılǵan hám baqlaw metodları rawajlanıwı barǵan hám Maykelson-Morley, 1887 jılı ótkergen. Tájiriybe rawajlanıwı barǵanı tárepke kóbirek isenim menen interferension tábiyat kórinisiniń jıljımasligi tastıyıqlana barǵan. Lorens teoriyasına muwapıq, háreketsiz efirda Jerdiń 30 km/s tezlik menen háreket etiwi sebepli «efir samali» payda bolıwı interferension tábiyat kórinisiniń jılısıwın júzege keltiriwi kerek edi.
Maykelson tekseriwleriniń kórsetiwishe, yamasa efir jer atmosferasına pútkilley erip ketiwi kerek, biraq bul juwmaq Fizo tájiriybesine qarsı keledi, yamasa efir ózine salıstırǵanda esap sisteması bóla alatuǵın ortalıq bolıp tabıladı dep qarawımız nadurıs bolıp shıǵadı. Birinshi boljaw – efirdıń Jer atmosferasına egashib ketiwi-Fizo tájiriybelerine qarsı bolıpǵana qalmay, juldız aberratsiyasi hádiysesi menen de uyqas kelmeydi. Ekenin aytıw kerek, juldız aberratsiyasi Jer háreketisiz - tınısh ortalıq dep qaralgan efirde háreketlenedi degen boljaw tiykarında tezliklerdiń qosıwları haqqındaǵı elementar teorema járdeminde jaqsı tusintiriledi. Juldız aberratsiyasini suw menen toldırǵan teleskopda baqlaw bólekan egashish teoriyasın tolıq tastıyıqlaydı, yaǵnıy Fizo tájiriybelerine sáykes keledi. Sonday eken, efir teoriyasına tiykarlanǵanımızda Fizo tájiriybesin, juldız aberratsiyasi hádiysesin hám Maykelson tájiriybesin - hámmesin bır jola túsintire almay qalar ekenbiz. Maykelson tájiriybesiniń túsinikli bolıwı ushın efir birdey ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek bolsa, juldız aberratsiyasini hám Fizo tájiriybesin túsindiriw ushın pútkilley keri ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerekligi kelip shıǵadı.
Maykelson-Morli tájiriybeleriniń unamsız nátiyjeli bolıp shıǵıwı keń hám keskin ilimiy tartıslarǵa sebep bolǵan. Maykelson tájiriybesin efir teoriyasınan waz kechmay turıp túsindiriwge túrlishe urınıp kórilgen. Mısalı, jaqtılıqtıń tezligi jaqtılıq dáregi tezligine baylanıslı bolıp, ol derek tezligi hám derek háreketsiz dep shama menen oylainganda jaqtılıqtıń efirdagi tezliginiń jıyındısına teń bolsa kerek degen gipoteza aytılǵan. Bul gipoteza Maykelson tájiriybesin túsintira alǵan bolsa -de, Dopler hádiysesiniń bar ekenligi menen hám jerden sırtdaǵı dereklerdi baqlaw daǵı juwmaqlar menen keliwa almaǵan. Aqır-aqıbetde eń sońǵı waqıtta (1956 y.) A. M. Bonch-Bruevich hám v. A. Molchanov tárepinen orınlanǵan Quyash diskınıń túrli shetlerinen shıqqan jaqtılıqtıń tezligin tikkeley ólshew nátiyjeleriniń kórsetiwishe, jaqtılıq tezligi derek (menshikli halda óz o'qi átirapında aylanıwshı Quyash ) tezligine baylanıslı emes eken. Sonday etip, tájiriybediń unamsız nátiyjeleri XIX ásirdiń aqırlarında kóplegen fiziklardı saldamlı oylawǵa májbúr etdi. Hámme túsindiriwge urınıslar biykar ketti. Jer sırtında efir tezligi nolge teń degen pikirler de boldı. Ol jaǵdayda hawa sharlariga efirdı tásiri sezilerli bolıwı kerek degen urınıslar da muvoffaqiyatsiz boldı. Bunnan tısqarı eki gipoteza da «juldızlar jarıqlıǵı aberratsiyasi» gúzetiliwine teris edi.
Maykelson tájiriybesi nátiyjelerin anıqlama berb beriw ushın bir tárepden Fitsjerald, ekinshi tárepden Lorensning ózi (1892 jıl ) aqır-aqıbetde dárejede tiykarǵı bolǵan basqa bir boljawdı usınıs etdiler. Háreket nátiyjesinde barlıq denelerdiń sızıqlı ólshemleri tezlik baǵdarında koefficientte qisqaradı (kontraksion gipoteza) dep shama menen oylandi:
Lorensdıń túsindiriwishe bunday azayıwǵa efirga elektrik tábiyaatqa iye bolǵan element daǵı molekulalararo óz-ara tásir kúshiniń tásir etiwi sebepli bolıp tabıladı. Fitsjerald-Lorens teoriyaleri jetkilikli dárejede maqul edi, lekin bul teoriyaler talay universial bolǵan Albert Eynshteyn tárepinen usınıs etilgen arnawlı salıstırmalıq teoriyasına óz ornın bosatip berdi.
Joqarıda keltirilgen ush tájiriybe efirdı ózgeshelikleri buyicha bir-birin biykar etiwshi juwmaq beredi. Bunnan usıdan ayqın boladı, efir gipotezasini pánde qabıl etip bolmaydı. Biraq búydewlerinshe sol izertlewler A. Eynshteyn tárepinen arnawlı salıstırmalıq teoriyasın jaratılıwına dúmpish bolǵan. Biraq Eynshteynning ózin jazıwı boyınsha arnawlı salıstırmalıq teoriyasın jaratılıwına basqa qıyallar sebep bolǵan, Maykelson tájiriybesi haqqında salıstırmalıq teoriyası tiykarların jaratqannan sońǵına bilgen. Eynshteyn óziniń teoriyasın hasası retinde - jaqtılıq tezligi inersial sanaq sistemasında gúzetshiniń de, derektiń de háreketine baylanıslı emesligin qabıl etedi. Ózgeriwshi elektromagnit maydandı ǵárezsizligin takidlab ol pútkilley efir gipotezasidan waz keshedi. Arnawlı salıstırmalıq teoriyasında alınǵan tezliklerdi qosıw nızamın qollap tómendegin payda etiw múmkin ( ekinshi dárejeli qosılıwshı itibarǵa alinbadi).
Bul tájiriybe nátiyjesine sáykes keledi.
Maykelson tájiriybesine de qollasaq:
Sonday bolıwı kerek (bul jerde tájiriybe vakuumda ótkeriledi dep esaplanadi yamasa hawanıń sıńırıw kórsetkishi birge (n=1) teń dep esaplanadı. Aberratsiyani relyativistik esaplaǵanda tangens ornına sinus alınadı, kishi aberratsiya múyeshlerinde bul funksiyalardıń bahaları sáykes keledi.