Jańabaev Adilbek Optika páninen kurs jumíSÍ Tema

Juwmaqlaw
Optikalıqa bóliminde jaqtılıq hádiyseleri hám nızamları, jaqtılıqtıń tábiyaatı hám de onıń element menen óz-ara tásiri uyreniledi. Áyyemgi ilimpazlardıń, jaqtılıq ózi ne, degen másele to'g'- risidagi dáslepki qıyalları asa ápiwayı edi. Olar názerden júdá jińishke arnawlı paypaslagichlar shıǵıp, olar zatlardı paypaslaganda kóriw sezimi payda boladı, dep esaplar edi. Bunday qarawlar tuwrısında tolıq toqtalıp ótiwge házir zárúrat bolmasa kerek, álbette. Biz jaqtılıqtıń ózi ne, degen másele tuwrısındaǵı ilimiy qıyallardıń rawajlanıwın qısqasha kórip shıǵamız. Jaqtılıq derekyidan, mısalı, elektr lampadan jaqtılıq hámme tárepke tarqaladı hám átirap daǵı zatlarǵa túsip, olardı isitadi. Jaqtılıq kózimizge túsip, kóriw sezimi payda etedi. Jaqtılıq tarqalıwında tásir bir deneden (derekten) basqa denege (qabıllaǵıshqa ) uzatıladı deyiw múmkin. Ulıwma alǵanda, bir dene basqa denege eki qıylı usılda : yamasa derekten qabıllaǵıshqa elementtıń kóshiriliwi jardeminde yamasa deneler arasındaǵı ortalıq jaǵdayınıń ózgeriwi jardeminde (element kóshirilmasdan) tásir etiwi múmkin. Mısalı, bizdan qandayda bir aralıqta turǵan qońıraw móljelǵa alınıp, oǵan shar otilsa-yu, bul shar qońırawqa barıp tegsa, qońıraw jiringlaydi. Bunda elementtı kóshiremiz. Biraq qońırawdı basqasha jol menen: qońıraw tiline kanop bólew hám sol kanop boylap qońıraw tilin tebratuvchi tolqınlar jiberiw jolı menen de.jiringlatsa boladı. Bul halda element kóshpeliydi. Bunda kanop boylap tolqın tarqaladı, yaǵnıy kanopning jaǵdayı (forması ) ózgeredi. Sonday etip, tásir bir deneden basqa bir denege tolqınlar jardeminde uzatılıwı da múmkin eken.
Derekten qabıllaǵıshqa tásir uzatıwdıń múmkin bolǵan eki usılına muwapıq túrde, jaqtılıqtıń ózi ne, onıń tábiyaatı qanday, degen máselege tiyisli ulıwma hár túrlı eki teoriya payda boldı hám rawajlana basladı. Bul teoriyaler XvII asirde derlik bir waqıtta payda boldı. Bul teoriyalerden biri Nyuton atı menen, ekinshisi bolsa Gyuygens atı menen baylanıslı. Nyuton jaqtılıqtıń korpuskular1 teoriyası teoriyası ijodchisi edi. Bul teoriyaǵa kóre, jaqtılıq — derekten hár tárepke tarqalatuǵın bóleksheler aǵımınan bóleksheler aǵımınan (elementtıń kóshiwinen) ibarat. Gyuygensdıń qıyallarına kóre, jaqtılıq jaqtılıqyorug'lik bólek, boljawiy ortalıqta — pútkil keńislikti tolıqlawısh hám barlıq denelerdiń ishine singuvchi efirda tarqalatuǵın tolqınnan ibarat. Eki teoriya da bólek-bólek halda uzaq waqıt ámeldegi bolıp keldi. Olardıń hesh biri de ekinshisi ústinen jeńis qazana almadı. Nyutondıń abıraysigina kópshilik ilimpazlardı korpuskular teoriyanı ábzal kóriwge májbúr etdi. Jaqtılıq tarqalıwınıń sol waqıtta tájiriybeden málim bolǵan nızamların eki teoriya da málim dárejede tabıs menen anıqlama berb berer edi. Jaqtılıq dásteleri keńislik óz-ara kesiliskende bir-birine hesh qanday tásir etpewiniń sebebin korpuskular teoriya tiykarında anıqlama beriw qıyın edi. Jaqtılıq bóleksheleri óz-ara soqlıǵısıp, hár tárepke shashırawı kerek, óytkeni. Tolqin teoriya bunı ańsat anıqlama berb bere alar edi. Mısalı, suw betidagi tolqınlar bir-biri arqalı biymálel ótedi hám bunda olar óz-ara tásir etpeydi. Biraq jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwın hám bunıń nátiyjesinde anıq sayalar payda bolıwı sebebin tolqın teoriya tiykarında anıqlama berip beriw talay qıyın edi. Korpuskular teoriyaǵa kóre bolsa jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwı inersiya nızamınıń nátiyjesi dep qaralar edi.