Jańabaev Adilbek Optika páninen kurs jumíSÍ Tema

1.4Arnawlı salıstırmalıq teoriyasi postulatlari
XIX ásirdiń aqırlarında hám XX ásirdiń baslarında Nyuton mexanikası hám Elektromagnit maydan teoriyaleri aldında turǵan máselelerge A. Eynshteynniń (1905 y.) arnawlı salıstırmalıq teoriyası sheshim taptı. Eynshteyn óziniń teoriyasın Maykelson-Morli tájiriybeleriniń unamsız nátiyjeleri tiykarında jaratqan dep oylaw tuwrı emes. Eynshteyn Lorensdıń teoriyalıq jumısların úyrengen hám ol menen maqtanǵan. Arnawlı salıstırmalıq teoriyasın jaratılıwına elektromagnit maydan teoriyası máseleleri hám jaqtılıq teoriyası tuwrısındaǵı izertlewleri dúmpish bolǵan bolsa ájep emes. Mısalı, Eynshteyn ózine sonday soraw beredi: «Eger men jaqtılıq nurı ústine otırǵanimda neni kórer edim»? Juwap sonnan ibarat ediki, háreketdegi elektromagnit tolqın menen birge, waqıt boyınsha ózgermay qalatuǵın lekin amplitudasi keńislik boyınsha ózgeriwshi ózgermeytuǵın elektr hám magnit maydanın kórer edi. Eynshteyn bunday maydandı tabıw múmkin emesligin, biler edi. Bunnan tısqarı bul Maksvelldıń elektromagnit maydan teoriyası menen uyqas kelmas edi. Biz bilgenimizdey Maksvell teńlemeleri tezlik menen sinusoidal konun boyınsha tarqalıp atırǵan elektr hám magnit maydanların qánaatlantıradı. Ózgermeytuǵın sinusoidal maydan (turaqlı yamasa nol tezlik menen tarqalıp atırǵan ), sonıń menen birge hár qanday s den ayrıqsha tezlik menen tarqalıp atırǵan maydan ushın Maksvell teńlemeleri sheshim bola almaydı. Eyshnteyn sonday juwmaqqa keldiki elektromagnit tolqındı toqtatip bolmaydı. Eynshteyn óz qarawların eki postulat kórinisinde juwmaq etdi. Birinshi postulati, Nyutondıń salıstırmalıq principlerin ulıwmalastırdı, bunday alǵanda tekǵana mexanika nızamların bálki elektr hám magnitizm menen birge basqa fizika nızamların da ulıwmalastırdı.
Birinshi postulat (salıstırmalıq Principi). Fizika nızamları barlıq inersial sanaq sistemalarında birdey keshedi.
Ekinshi postulat (jaqtılıq tezligin turaqlılıǵı ). Jaqtılıq boslıqta anıq s tezlik menen tarqaladı hám derektiń yamasa gúzetshiniń háreketine baylanıslı emes.
Bul eki postulat Eynshteynnıń arnawlı salıstırmalıq teoriyasın tiykarın quraydı. Arnawlı yamasa menshikli teoriya dep atalıwı ulıwma salıstırmalıq teoriyasınan parıqlaw ushın, ulıwma salıstırmalıq teoriyası noinersial sanaq sistemaların kóredi (tezlesken). Ekinshi postulatni qabıllaw qıyın sebebi kóplegen ulıwma qabıl etilgen qıyallarǵa qarsı. Birinshiden bárinen burın jaqtılıq boslıqta tarqalıwı kerek. Efirden keshiw qıyın emes barlıǵı bir onı belgilengenler etip bolmaydı. Ekinshiden derektiń yamasa gúzetshiniń háreketinen qaramastan jaqtılıqtıń vakuum daǵı tezligi turaqlı bolıp tabıladı (3,10 -8 m/c). Bunnan usıdan ayqın boladı gúzetshi jaqtılıq dáregine qarap yamasa kerisinshe háreketleniwinen qattiy názer jaqtılıq tezligi birdey. Bul biziń kúndelik turmısımızdıń daǵı tájiriybelerge qarsı keledi, sebebi oyda sawlelendiriwimizde gúzetshi jaqtılıq dáregine jaqınlasıwı menen onıń tezligi jaqtılıq tezligine qosılıwın kerisinshe alıslasıwı menen ayrılıwı kerek edi. Bul mashqala biz kúndelik turmısımızdıńda hesh qashan jaqtılıq tezligine jaqın tezlikti ólshewge tuwrı kelmewi menen baylanıslı. Sol sebepli de bunday úlken tezliklerdi qarawda bizni kúndelik tájiriybelerimiz kól keliwi paydalı ekenligin kutpesligimiz kerek.
Basqa tárepden Maykelson-Morli tájiriybesi ekinshi postulat menen tolıq sáykes keledi. Maykelson-Morli tájiriybesin birinshi postulattıń tastıyıqı retinde de qaraw múmkin, sebebi avtorlardıń pikrine qaraǵanda tájiriybe qanday da absolyut sanaq sistemasına salıstırǵanda jer tezligin ólshewge arnalǵan.
Maykelson-Morli tájiriybesiniń unamsız nátiyjelerinen usıdan ayqın boladı hesh qanday jalǵızlanǵan sanaq sisteması ámeldegi bolmaydı. Absolyut sanaq sisteması túsinigin biykarlap fizika Maksvell elektromagnit teoriyasın mexanika menen birlestiriw múmkinshiligine iye boldı. Maksvell teoriyasında aytılǵan jaqtılıq tezligi, hár qanday sanaq sistemasında vakuum daǵı tezligi bolıp tabıladı. Eynshteyn kóbinese tájiriybelerdi qıyalıy oyda sawlelendiriw eter edi. Bunday analiz matematikalıq esaplawlardı hám fizikalıq qurılmalardı talap etpes edi. Bul joldı Eynshteyn « tájiriybe» dep atar edi. Sonday etip, A. Eynshteyn jaqtılıq ústinde ótkerilgen tájiriybeler tiykarında keńislik-waqıt qıyallarınıń jańa teoriyası - arnawlı salıstırmalıq teoriyasın jarattı.