Jahon iqtisodiyoti globallashuvning xususiyatlari va rivojlanish tendensiyalari

1.2. Globallashuv va xalqaro iqtisodiy integrastiya jarayonlarining o’zaro 
bog’liqligi va ularning milliy iqtisodiyotga ta’siri 
Iqtisodyot borgan sari globallashmoqda. Hozirga kunda hukumatlarning hatti-
harakati standartlarga va ko’proq siyosiy ravshanligiga erishishga katta ta’sir 
ko’rsatuvchi yangi global tashkilotlar vujudga kelmoqda.
Globallashuv jarayonlariga ikki turdagi o’zgarishlar sababchi bo’ladi: 
texnologiyalarining rivojlanishi va iqtisodiy siyosatning liberallashuvi. Bu o’zgarishlar 
axborotlar oqimi, iqtisodiyot (daromadlar va boyliklar taqsimlanishi sohasida) ustidan 
olib borilayotgan davlat nazoratini kamaytiradi, ma’naviy boyliklarni ahamiyatini 
mustahkamlaydi. Aslida globallashuvning hukumat faoliyatiga bo’lgan ta’siri juda 
murakkab bo’lib, o’z ichiga siyosatdagi har-xil kuchlar balansini va ta’sirini qamrab 
oladi.
Birinchi qarashda globallashuv ba’zi bir milliy manopoliyalarni buzadi: aloqa, 
TV, radio, xalqaro telefon xizmati va fakslar jo’natilishi, odatda boshqa tovar va 
xizmatlarga qaraganda oddiy aholi uchun ancha arzon. Bugungi kunda internet 
haqiqatdan ham global tarmoq bo’lib, kommunikastiyalar va axborot almashuvida katta 
imkoniyatlar yaratadi. 
Shunga o’xshash holatni davlat tomonidan iqtisodiyotning rivojlanishini tartibga 
solinishi nazarda tutilishni iqtisodiyotda ham ko’ramiz bu erda bir nechta muammo 
ko’rib chiqilmoqda
9
.
Birinchidan, global bozorlarning, ayniqsa bir kunlik aylanishi 1 trln AQSh 
dollarini tashkil etuvchi valyuta bozorning faoliyati. Bu faoliyat masalan, ishsizlik, 
inflastiya darajasini tartibga solish bo’yicha davlat tomonidan o’tkazilayotgan mustaqil 
milliy siyosatni o’rnatishga putur etkazadi.
9
А. И. Уткин «ГЛОБАЛИЗATSIЯ: ПРОЦЕСС И ОСМЫСЛЕНИЕ» 55-63стр Москва-2022 

---

12 
Ikkinchidan, qisqa muddatli va uzoq muddatli kapital, yuqori malakaga ega 
mehnat resurslari kabi ishlab chiqarishining yuqori safarbarligini ko’rsatuvchi omillar 
davlat tomonidan ishlab chiqarishni joylashtirish, daromadni taqsimlanishi, soliq 
stavkalarini o’rnataishi, atrof muhitni muhofaza qilish va band qilish sohalari ustidan 
bo’lgan nazoratni ancha kamaytiradi. 
Uchinchidan, davlatning jahon inqirozi oldidagi zaifligi. 
Globallashuv to’g’risida so’z yuritilganda ko’pincha uni ahamiyatining ortirib 
yuborilishini moyilligi ko’zga tashlanadi. Siyosatda o’tkazilayotgan cheklanishlar 
davlat tomonidan o’z xohishiga qarab o’rnatiladi. Valyuta kursini fiksastiya qilish 
rejimini tanlagan davlatlar valyuta sisyoatining ayrim qurollarni qo’llashdan voz 
kechadi. Valyuta mustaqilligini tanlagan davlatlarining harakatlari ilgariga nisbatan 
ham o’zgarmagan. Lekin bu mustaqillik faqat inflastiyani yuqori darajasini o’rnatishni 
o’z ichiga oladi. Fiskal siyosatda ana shunday muammolar mavjud. Hukumatlar jahon 
bozorining sarmoyalarini jalb qilgan holda noaniq va omonat byudjet tanqisligini 
mablag’ bilan ta’minlay olmaydilar, ammo ular aholiga murojaat qilishi mumkin yoki 
ichki va tashqi qarzlar bo’yicha o’z majburiyatlari bajarishdan voz kechadilar. Paradoks 
shundaki, jahon kapital bozorining sarmoyalarini jalb qilgan holda globallashuv 
hukumatlarga mablag’ bilan ta’minlash mablag’larini kengaytirishga imkoniyat 
yaratadi. Erkin savdo sharoitidagi mehnat va kapitalning mobilligi o’sishi bilan milliy 
mustaqillik daromadlar taqsimlanishi ishlab chiqarish va savdo sharoitlari omillarining 
mobilligiga bog’liq. Agar davlatlar o’z vaziyatini o’zgartirishga harakat qilganlarida, 
milliy siyosat instrumentlari o’z kuchini yo’qotadi yoki qo’llash doirasidan chetda 
qoladi. Yuqori korparativ soliqlarining va daromad solig’ining yuqori stavkalarining 
kiritilishi kapitalning oqib ketishi va immigrastiyaning o’sishiga olib keladi. 
Rivojlangan davlatlarda valyuta nazorati deyarli qo’llanilmayapti, negaki uning 
qo’llanilishi samara bermaydi va kapitalning oqib ketishiga sabab bo’ladi. Demokratiya 
sharoitida biroz oson bo’lsada, erkin savdoni o’rnatishdan manfaatdor ta’ziyq 

---

13 
ko’rsatuvchi guruhlar bilan hisoblashishga to’g’ri keladi. Bilvosita soliq stavkalaridagi 
farq arbitraj spekulyastiyalar uchun qulay sharoit yaratib beradi. Daromad manbalari 
sifatida tariflarni qo’llash savdo erkinligi bilan chegaralanadi. 
Shunday qilib, globallashuv davlatlarning iqtisodiy siyosat sohasidagi ustamonlik 
bilan harakat qilishlarini cheklaydi, lekin hech ham uni bekor qilmaydi. Hukumatlar 
davlatdagi investistiya iqlimini investorlar uchun qiziqish o’yg’otishini quyidagi 
tadbirlar bilan belgilaydilar
10
: 

Infrastrukturani rivojlantirish; 

Maorifni, kadrlirni tayyorlash va malakasini oshirish tizimini qo’llab 
quvvatlish; 

Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bilan birga xizmat ko’rsatish 
sohasidagi narxlarni pasaytirish; 

Erkin raqobat uchun sharoit yaratish yoki normalarni tartibga solishni 
o’zgartirish; 

Mehnat bozorining faoliyatini takomillashtirish. 
Kommunikastiyalar tizimining va liberallashuv siyosatining takomillashi 
yordamida kechuvchi iqtisodiyot va jamoatdagi globallashuv jarayonlarining 
chuqurlashib borishi umuman olganda ijobiy ta’siriga ega. Bu jarayonlarning 
kechishida turmush tarzining mislsiz o’sishiga, boy va kambag’al davlatlarning 
individiumlar uchun keng imkoniyatlar yaratilishiga olib keldi.
Ammo bu ijobiy tomonlarining boshqa taraflarini ham unutmaslik lozim. 
Integrastiya jarayonlarining yo’ldoshi bo’ldi
11
: 
10
М,Г,Делягин «Мировой Кризис, Обшая Теория Глобализatsiя», 216-221 стр, Москва-2022 
11
М,Г,Делягин «Мировой Кризис, Обшая Теория Глобализatsiя», 216-218 стр, Москва-2022 

---

14 

Jahon inqirozlari oldidagi zaiflik, “yaxshilik” bilan bir qatorda “yomonlik” 
tarqalishining xavfi. Bu birdamlikni, hukumatlararo qarorlar qabul qilinishini talab 
qiladi; 

Ko’pchilik uchun globallashuv jarayoni muqarrardek tuyuladi, aholi bu 
o’zgarishlarga ko’nikishi lozim. Ammo hamma ham bunga tayyor emas. Globallashuv 
jarayonlarining dushmanlari ham ko’p. 
Quyidagi 1-jadval integrastiyaning xalqaro boshqarish tizimi qanday 
rivojlanayotganini ko’rsatadi.