Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar

Vahimaning koʻzi kata
Proteksionizm siyosati har doim zarar keltirmaydi, baʼzi holatlarda esa xorijiy iqtisodiy agentlarga qarshi tanlangan eng toʻgʻri yoʻl. Oʻrinli va mulohazali proteksionistik siyosati nimaga olib keladi?
Birinchidan, bunday siyosat mahalliy sanoat sohasiga koʻmak beradi. Ularning qatoriga strategik sohalar, jumladan, neft va gaz qazib olish va ishlab chiqarish, metallurgiya, qishloq xoʻjaligi tarmoqlari ham kiradi. Yuqori texnologik sohalar, jumladan, axborot texnologiyalari, injeneriya, avtomobilsozlik, tibbiyot sohalari hamda milliy anʼanaviy kasb va hunarmandchiliklari ham kuchli davlat koʻmagiga muhtoj. Mahalliy ishlab chiqarishning yaratilishi, oʻz navbatida, yordamchi, qoʻshimcha sanoatlarni paydo boʻlishiga olib keladi. Masalan, UzDaewoo zavodi ochilishi Oʻzbekistonda qismlar va aksessuarlarni ishlab chiqarishni rivojlanishiga turtki berdi va hozirgi kunda bir qator mahalliy kompaniyalar oʻz qismlari bilan rossiyalik AvtoVAZ zavodini — bizning asosiy raqobatchimizni ham taʼminlab beradi.
Importni bosuvchi tovarlarning ishlab chiqarilishi, oʻz navbatida, ularni aholi uchun hammabopligini oshiradi va mahalliy biznesning raqobatbardoshligini oshiradi. Bundan tashqari, bizda ularni ishlab chiqarish uchun yetarli sharoit bor. Masalan, biz uzoq vaqt ichida xorijdan kelgan sharbat, kompot va murabbolarni xarid qilardik. Hozirda biz oʻzimiz ushbu mahsulotni yetishtiramiz, ishlab chiqaramiz va chet elga sotamiz. Xorijiy mahsulot sifatiga teng bo‘lgan va arzonroq narxda sotilayotgan mahalliy sut va qandolatchilik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj aholi oʻrtasida ham juda yuqori. Yana bir yorqin misol — maishiy kimiyo vositalari. Bugungi kunda doʻkonlarda xorijiy tovarlar bilan bir qatorda keng assortimentdagi mahalliy tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqaradigan sovun, tozalash va yuvish vositalarni ham koʻrishingiz mumkin. “Made in Uzbekistan” brend nomi ostida ishlab chiqaradigan mahsulot nafaqat mahalliy, xorijiy bozorda ham munosib oʻrnini egalladi va oʻz xaridorini topdi.
Ikkinchidan, sanoatning oʻsishi aholini ish bilan taʼminlash masalasini samaraliroq hal qilishga yordam beradi. Modomiki ushbu soha uchun savdo sohasiga nisbatan anchagina koʻproq odam resurslar talab qilinadi. Ishlab chiqarish tarmogʻi yangilash va innovatsiyasiz boʻlmaydi, shuning uchun jismoniy mehnat ishchilar bilan bir qatorda intellektual mehnat qilayotgan ishchilar — injener, loyihachi, texnolog va boshqa xizmatchilar soni ham koʻpayib boraveradi.
Oʻzbekiston uchun bu oʻta jiddiy masaladir. Demografik koʻrsatkichlarga koʻra, bizning mamlakatimiz 33 million aholisi bilan MDHda uchinchi oʻrinni egallaydi va mehnatga loyiq aholining soni 50-60 foizga yetadi. BMT bashoratiga koʻra, 2050-yilda Oʻzbekiston aholisi 41 millionni tashkil etadi, poytaxtning aholisi esa 2030-yilga yaqin 12 milliongacha oʻsadi. Shuning uchun aholini mehnat va ijtimoiy jihatdan taʼminlash yaqin oradagi eng muhim va dolzarb masaladir. Va bu yerda mehnat resurslarning nafaqat koʻpayishiga, sifatli oʻsishiga ham alohida urgʻu berish kerak.
Uchinchidan, ishlab chiqarish sohasi asosiy soliq toʻlovchi boʻlgani sababli davlat byudjeti uchun mazkur soha asosiy daromad manbaidir. Shunday qilib, mablagʻ ham davlat ichida aylanadi va xorijga chiqib ketmaydi. Bundan tashqari, tovarlar eksporti nafaqat davlat gʻaznasini toʻldiradi, davlatning tashqi toʻlov balansi hisobotini ham yaxshilaydi.

XULOSA
18 -asr oxiri - 19 -asr boshidagi uzoq davom etgan jahon iqtisodiy tushkunliklari ko'plab jahon davlatlarini asta -sekin "Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo'llab -quvvatlaymiz" shiori ostida qat'iy protektsionizm siyosatiga o'tishga olib keldi. Kontinental Evropada bu o'tish 1870 va 1880 -yillardagi uzoq davom etgan iqtisodiy depressiyadan keyin sodir bo'ldi. Tushkunlik tugagandan so'ng, ushbu siyosatga amal qilgan barcha mamlakatlarda faol sanoat o'sishi boshlandi. Amerikada protektsionizmga o'tish 1865 yilda sodir bo'ldi, fuqarolar urushi tugagandan so'ng, bu siyosat 1945 yilda Ikkinchi jahon urushi oxirigacha faol ravishda olib borildi, shundan so'ng u 60 -yillarning oxirigacha yashirin shaklda ishlashni davom ettirdi.
G'arbiy Evropada 1929-1930 yillarda, Buyuk Depressiya boshida hamma joyda qat'iy protektsionistik siyosat yurita boshladi. 60 -yillarning oxirida G'arbiy Evropa mamlakatlari va AQSh qo'shma qarorlar qabul qilishdi va tashqi savdoni muvofiqlashtirilgan liberallashtirishni amalga oshirdilar, protektsionizmning hamma joyda faol harakati tugadi.
Protektsionizm tarafdorlarining ta'kidlashicha, XVII-XIX asrlarda Evropa va Shimoliy Amerika mamlakatlari tomonidan olib borilgan protektsionistik siyosat ularga sanoatlashtirish va iqtisodiy yutuqlarni amalga oshirish imkonini berdi. Ular o'z bayonotlarida, bu shtatlar sanoatining jadal o'sishi davrlari qattiq protektsionizm davriga to'g'ri kelishini, shu jumladan 20 -asr o'rtalarida G'arb mamlakatlarida eng so'nggi iqtisodiy yutuqni qayd etishgan.
Protektsionizm tanqidchilari, o'z navbatida, uning asosiy kamchiliklariga ishora qiladilar. Bojxona to'lovlarining oshishi mamlakat ichkarisidan import qilinadigan tovarlar narxining oshishiga olib keladi va bundan oxirgi iste'molchilar zarar ko'radi. Sanoatni monopollashtirish va nazoratni monopolistlar tomonidan tortib olish xavfi ichki bozor 19 -asr oxiri - 20 -asr boshlarida AQSh, Germaniya va Rossiyada sodir bo'lgan tashqi raqobatdan himoya sharoitida.
Proteksionizm siyosati nafaqat import uchun balki eksport uchun ham ishlatiladi. Agar mamlakat ichkarisidagi mahsulotlarning narxlar darajasi uning jahon narxidan past bo’lsa, u holda mamlakatdan tovar va xizmatlarning chiqib ketishi kuzatilishi mumkin, buni oldini olish maqsadida eksportni turli vositalar orqali cheklanadi. Shuningdek davlat uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar, kashfiyotlar, patentlarni tashqi bozorlarga chiqib ketishiga yo’l qo’yilmaydi
Tashqi savdo siyosati natijasida to’lov balansi shakllanadi, shu sababli bu siyosatning asosiy makroiqtisodiy ahamiyatidan biri mamlakat oltin-valyuta zahiralarining shakllantirishi, mamlakat tashqi qarzining o’zgarishidan iboratdir.
Agar mamlakatda manfiy to’lov balansi kuzatilayotgan bo’lsa bunda davlat eksportga yo’naltirilgan, shuningdek importni o’rnini bosishga qaratilgan tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin.