Jahon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni va ahamiyati

---

Jahon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni va 
ahamiyati
 
 


Magistratura talabasi: Mavlonov Yu. 
 
Jahon iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etishning bir shakli, 
ya’ni erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni va ahamiyati, offshor 
hududlar tahlil qilingan
Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi marta 1973-yil 18 maydagi 
Kioto konvensiyasida berilgan. Unga ko’ra erkin iqtisodiy hudud deb – 
mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va eksportini, bojxona va soliq 
cheklovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga aytiladi. O’zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisining 5–sessiyasida qabul qilingan «erkin iqtisodiy hudud 
to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif berilgan: - «Erkin 
iqtisodiy hududlar deb – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun ichki 
va tashqi kapitalni, istiqbolli texnologiyalar va boshqaruvga oid tajribalarni jalb 
etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida 
huquqiy tartiboti bo’lgan maxsus ajratilgan hududga aytiladi».
Umuman olganda erkin iqtisodiy hududlarning 30 ga yaqin turi bo’ladi. 
Ulardan keng tarqalganlari: erkin savdo hududlar, erkin bojxona, erkin ishlab 
chiqarish, erkin ilmiy – texnik hududlardir. Bularning xar biri erkin iqtisodiy hudud 
toifasiga kirgani bilan o’z funksiyasiga ko’ra bir biridan farq qiladi.
1
Erkin iqtisodiy hududlari – konsignatsiya ( ya’ni tovarlarni sotish uchun 
berish) omborlarini, erkin bojxona zonalarini, shuningdek tovarlarga ishlov berish, 
ularni o’rash – joylash, saralash, saqlash hududlarini o’z ichiga oladi.
Erkin bojxona hududlari – chet elda ishlab chiqarilgan va mamlakatga kirib 
kelayotgan mahsulotlarni imtiyozli to’lov asosida saqlash, markalar va sortlarga 
ajratish, ishlov berish, agar kerak bo’lib qolgan holda komplektlashtirish va sotish 
kabi vazifalarni bajaradi. Bunday erkin bojxona hududlari daryo va dengiz 
portlarida, chegaradosh temir yo’l tarmoqlarida va aeraportlarda chet el valyutasida 
daromad olish maqsadida tashkil etiladi.
Erkin savdo hududlari AQShda ko’plab tashkil etilgan bo’lib, ular tashqi 
savdo zonalari (Foreign Trade Zones) deb nomlanadi. Bugungi kunda AQShda 200 
ga yaqin zona va subzonalar faoliyat qo’rsatmoqda. Bu hududlarning faoliyatini 
nazorat qilish tashqi savdo zonalari Departamentiga yuklatilgan bo’lib, tadqiqotlar 
shuni ko’rsatmoqdaki, Departament tomonidan zona ochilishi uchun ruxsat 
berilgandan so’ng uning faoliyat ko’rsatguniga qadar 6 oydan – 3 yilgacha vaqt 
kerak bo’ladi.
1
Колесов В.П., Кулаков М.В. Международнаya экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 474 с.

---

Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli sotsial – iqtisodiy dastur bo’lib, 
yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida alohida territoriyada tadbirkorlikni 
rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb 
etish, istiqbolli texnologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va 
o’zini – o’zi mablag’ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu 
maqsad uchun ijara, kooperativ, qo’shma va chet el korxonalarini qurish va ularni 
ekspluatatsiya qilish evaziga erishiladi.
Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baholarni erkin 
raqobat va bozordagi talab – taklif asosida belgilash, sherikni tanlash, ishlab 
chiqariladigan mahsulotlarning soni va turlarini belgilash, ishchilarni ishga qabul 
qilish va bo’shatish masalalarini hal etish va ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini 
milliy va chet el valyutasida belgilash huquqi berildi. Bundan tashqari erkin 
iqtisodiy hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos keluvchi – 
moliya va hisob oliygohlari tizimi ham tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va 
chet el valyutalarida operatsiyalar olib boruvchi davlat va tijorat investitsiya 
banklari, tijorat – xo’jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi.
Erkin ilmiy – texnik hududlar, ilmiy ishlab chiqarish va o’quv markazlari 
jamlangan xozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, chet el ilmiy – 
texnikaviy va texnologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jihatdan potensialga 
ega bo’lgan va maxsus huquqiy tartibot o’rnatiladigan alohida ajratilgan 
hududlardan iborat bo’ladi.
Erkin ilmiy texnik zonalar yuksak texnopolislar, texnoparklar, mintaqaviy 
inovatsiya markazlari – texnopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi. 
Bunday hududlarni tashkil etishda maqsad fan va texnika rivojlanishida 
muhim yo’nalishlarni olib borish va uni xalqaro maydondagi nufuzini oshirishdan 
iboratdir.
Erkin ilmiy texnik hududlar tashqi iqtisodiy masalalarni xal etish bilan bir 
qatorda mamlakatning ichki umumiy xo’jalik masalalarini yechishga ham qaratilgan 
bo’lishi lozim. Bunday xolatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi 
va atrof muhitga ziyon – zahmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni tashkil etish va 
ishlab chiqarish resurslarini o’zlashtirish uchun yuqori imkoniyatlar mavjud bo’ladi.
Erkin iqtisodiy offshor hududlari deb maxsus soliq tizimi o’rnatilgan 
hududga aytiladi yoki bu hududni chet el investitsiyasiuchun soliq imtiyozlari 
qo’llaniladigan hudud deb ham atash mumkin. Ma’lumki xalqaro xamjamiyatdagi 
davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada 
kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQShning Delavar shtatida esa bu 
salmoq olinadigan foyda miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi.
Shuning uchun xar qanday kompaniya ro’yxatga olinish davrida soliqqa 
tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
1. 
Oddiy kompaniyalar.
2. 
Offshor kompaniyalarga bo’linadi.
Birinchi offshor hududlar 1960 yillarda tashkil etilgan bo’lib, buning asosiy 
sababi mustaqillikka erishgan mamlakatlar chet el investitsiyalarini jalb etish uchun 
soliq imtiyozlarini joriy eta boshladi. AQSh va boshqa mamlakatlardagi qattiq bank 

---

nazoratidan aziyat chekkan yirik korporatsiyalar bu hududlarda o’zlarining 
filiallarini tashkil etishga kirishdilar. Bu bilan offshor tadbirkorlarning strukturasi 
ham rivojlana boshladi.
2
1.- Jadval