Jahon iqtisodiyotida global muommolar taxlili ularni bartaraf etish choralari

Kurs ishi maqsadi: Jahonning global iqtisodiy muommolar haqida ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ob’ekti: Jahonning global iqtisodiy muommolar bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Jahonning global iqtisodiy muommolar bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat
I.bob. Jahonning global iqtisodiy muommolarning umumiy tushunchasi va uning asosiy ko'rsatkichlarining xususiyatlari
1.1 Jahonning global iqtisodiy muommolarning umumiy tushunchasi
Jahon tajribasi ko‘rsatganidek, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash mamlakat mustaqilligining kafolati, jamiyat barqarorligi va samarali faoliyat yuritishining sharti, muvaffaqiyatidir. Bu shunisi bilan izohlanadiki, iqtisodiyot jamiyat, davlat va shaxs faoliyatining hayotiy jihatlaridan biri bo‘lib, demak, milliy xavfsizlik tushunchasi iqtisodiyotning hayotiyligini, uning barqarorligini baholamasdan turib, quruq so‘z bo‘lib qoladi. mumkin bo'lgan tashqi va ichki tahdidlarga qarshi kuch. Binobarin, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash eng muhim milliy ustuvor vazifalardan biridir.
Albatta, iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning ishonchli mudofaa qobiliyatini ta’minlash, jamiyatda ijtimoiy tinchlikni saqlash, ekologik ofatlardan himoya qilish kabi tarkibiy qismlar bilan bir qatorda davlat xavfsizligi tizimiga ham uzviy kiradi. Bu yerda hamma narsa o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir yo‘nalish ikkinchisini to‘ldiradi: zaif va samarasiz iqtisodiyotda harbiy xavfsizlik bo‘lishi mumkin emas, xuddi ijtimoiy mojarolar tufayli parchalanib ketgan jamiyatda ham harbiy xavfsizlik ham, samarali iqtisodiyot ham bo‘lishi mumkin emas. Ammo xavfsizlikning ayrim jihatlarini hisobga olsak, ularning iqtisodiy jihatlarini chetlab o'tib bo'lmaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik an'anaviy ravishda iqtisodiy tizimning eng muhim sifat ko'rsatkichi sifatida qaraladi, bu uning aholi uchun normal turmush sharoitlarini ta'minlash, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun resurslarni barqaror ta'minlash, shuningdek, milliy-iqtisodiy rivojlanishni izchil amalga oshirish qobiliyatini belgilaydi. davlat manfaatlari.
Iqtisodiy xavfsizlikning o'zi murakkab ichki tuzilishga ega bo'lib, unda uning uchta muhim elementini ajratib ko'rsatish mumkin:
O’zbekistonning iqtisodiy milliy xavfsizligi
1. Iqtisodiy mustaqillik mutlaq emas, chunki xalqaro mehnat taqsimoti milliy xo’jaliklarni bir-biriga bog’liq qiladi. Bunday sharoitda iqtisodiy mustaqillik milliy resurslarni nazorat qilish, uning raqobatbardoshligini ta'minlaydigan va jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida va ilmiy-texnikaviy almashinuvda teng huquqli ishtirok etish imkonini beradigan ishlab chiqarish, samaradorlik va mahsulot sifati darajasiga erishish qobiliyatini anglatadi. yutuqlar.
3. O'z-o'zini rivojlantirish va taraqqiyot qobiliyati, bu bugungi jadal rivojlanayotgan dunyoda ayniqsa muhimdir. Investitsiya va innovatsiyalar uchun qulay muhit yaratish, ishlab chiqarishni doimiy modernizatsiya qilish, mehnatkashlarning kasbiy, ma’rifiy va umumiy madaniy darajasini yuksaltirish milliy iqtisodiyot barqarorligi va o‘zini o‘zi saqlab qolishning zarur va majburiy shartlariga aylanmoqda. 
Demak, iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning mustaqilligini, uning barqarorligi va barqarorligini, doimiy ravishda yangilanib turish va takomillashtirish imkoniyatini ta’minlovchi shart va omillar majmuidir. O’zbekiston jamiyatini qamrab olgan eng chuqur inqiroz iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni qaytarish bilan bog'liq vazifalarni hal qilishni sezilarli darajada murakkablashtiradi.
shuningdek, oldindan aytib bo'lmaydigan va oldindan aytish qiyin bo'lgan omillarning harakatlari. Kruger E. O’zbekistonda iqtisodiy o'sish va islohotlar // Iqtisodiyot savollari. - 2002. - No 6. - S. 4-9.
Iqtisodiy tizim (masalan, tarmoqlararo tuzilma), ishlab chiqarish va moliya-bank kapitalining nisbati va boshqalar qanchalik barqaror bo'lsa, iqtisodiyotning hayotiyligi shunchalik yuqori bo'ladi va shuning uchun uning xavfsizligini baholash ancha yuqori bo'ladi. Tizimning turli tarkibiy qismlari o'rtasidagi mutanosiblik va aloqalarning buzilishi beqarorlikka olib keladi va iqtisodiyotning xavfsiz holatdan xavfli holatga o'tishi haqida signaldir.
Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati mezonlar va ko'rsatkichlar tizimida amalga oshiriladi. Iqtisodiy xavfsizlik mezoni - iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini aks ettiruvchi eng muhim jarayonlar nuqtai nazaridan iqtisodiyot holatini baholash. Xavfsizlik mezonlarini baholash quyidagilarni o'z ichiga oladi: resurs salohiyati va uni rivojlantirish imkoniyatlari; resurslar, kapital va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi darajasi va uning eng rivojlangan va ilg‘or mamlakatlardagi darajasiga muvofiqligi, shuningdek, tashqi va ichki tahdidlarni minimallashtirish darajasi; iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; hudud va iqtisodiy makonning yaxlitligi; suverenitet, mustaqillik va tashqi tahdidlarga qarshi turish qobiliyati, ijtimoiy barqarorlik va ijtimoiy nizolarning oldini olish va hal qilish shartlari.
Miqdoriy ifodani olgan ko'rsatkich-ko'rsatkichlar tizimi yaqinlashib kelayotgan xavf haqida oldindan signal berish va uning oldini olish choralarini ko'rish imkonini beradi.
Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko'rsatkichlarning o'zi emas, balki ularning chegaraviy qiymatlari muhim ahamiyatga ega. Chegara qiymatlar chegaraviy qiymatlar bo'lib, ularning qiymatlariga rioya qilmaslik ko'payishning turli elementlarining normal rivojlanishiga to'sqinlik qiladi, iqtisodiy xavfsizlik sohasida salbiy, buzg'unchi tendentsiyalarning shakllanishiga olib keladi. Misol tariqasida (ichki tahdidlarga nisbatan) ishsizlik darajasini, aholining eng ko'p va eng kam ta'minlangan guruhlari o'rtasidagi daromadlardagi farqni, inflyatsiya ko'rsatkichlarini nomlashimiz mumkin. Ularning ruxsat etilgan maksimal qiymatiga yaqinlashish jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga tahdidlarning kuchayishini va chegara yoki chegaradan oshib ketishi jamiyatning beqarorlik va ijtimoiy nizolar zonasiga kirganligini, ya'ni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga haqiqiy putur etkazganligini ko'rsatadi. iqtisodiy xavfsizlik.
Shuni ta'kidlash kerakki, xavfsizlikning eng yuqori darajasiga barcha ko'rsatkichlar to'plami ularning chegara qiymatlarining maqbul chegaralarida bo'lishi va bir ko'rsatkichning chegaraviy qiymatlariga boshqalarga zarar etkazmasdan erishilishi sharti bilan erishiladi. Masalan, inflyatsiya darajasining maksimal darajaga tushishi ishsizlik darajasining ruxsat etilgan chegaradan oshishiga yoki byudjet taqchilligining chegaraviy qiymatgacha pasayishiga - investitsiyalarni to'liq muzlatib qo'yishga va pasayishiga olib kelmasligi kerak. ishlab chiqarish va boshqalar.
Shu boisdan xulosa qilishimiz mumkinki, milliy iqtisodiyot chegaraviy qiymatlardan oshib ketganda jadal oʻzini-oʻzi rivojlantirish, tashqi va ichki bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatini yoʻqotadi, xorijiy va transmilliy monopoliyalarning kengayish obʼyektiga aylanadi, korruptsiya, jinoyatchilik yaralari bilan korroziyalanadi. milliy boylikni ichki va tashqi talon-taroj qilishdan aziyat chekadi.
Ko'rsatkichlar :
Iqtisodiy xavfsizlik ko'rsatkichlari orasida quyidagi ko'rsatkichlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
· iqtisodiy o‘sish (milliy ishlab chiqarish va daromadlar dinamikasi va tarkibi, sanoat ishlab chiqarish hajmi va sur’atlari ko‘rsatkichlari, iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi va alohida tarmoqlar dinamikasi, kapital qo‘yilmalar va boshqalar);
mamlakatning tabiiy resurs, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik salohiyatini tavsiflovchi;
iqtisodiy mexanizmning dinamikligi va moslashuvchanligini, shuningdek uning tashqi omillarga (inflyatsiya darajasi, konsolidatsiyalangan byudjet taqchilligi, tashqi iqtisodiy omillarning ta'siri, milliy valyuta barqarorligi, ichki va tashqi qarz) bog'liqligini tavsiflovchi ;
turmush sifati (aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot, daromadlarning farqlanish darajasi, aholining asosiy guruhlarini moddiy ne'matlar va xizmatlar bilan ta'minlash, aholining mehnatga layoqatliligi, atrof-muhit holati va boshqalar) E. Buxvald, N. Glovatskaya, S. Lazurenko Iqtisodiy xavfsizlikning makro jihatlari: omillar, mezonlar va ko'rsatkichlar. Iqtisodiyot savollari, 2002 yil, № 12, bet. 27-28
Xavfsizlikni pasaytirishning chegara darajalari umumiy iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan ko'rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanishi mumkin, xususan:
iqtisodiy faoliyat, ishlab chiqarish hajmlari, investitsiyalar va moliyalashtirishning yo'l qo'yiladigan maksimal pasayish darajasi, bundan tashqari mamlakatni texnik jihatdan zamonaviy, raqobatbardosh asosda mustaqil ravishda rivojlantirish, ijtimoiy tizimning demokratik asoslarini saqlab qolish, mudofaa, ilmiy-texnikaviy ta'minotni saqlab qolish mumkin emas. , innovatsion, investitsion va ta'lim malakaviy salohiyati;
· aholining asosiy qismi turmush darajasi va sifatining ruxsat etilgan maksimal darajada pasayishi, bundan tashqari nazoratsiz ijtimoiy, mehnat, millatlararo va boshqa nizolar xavfi mavjud; milliy “inson kapitali”ning eng samarali qismini va madaniyatli hamjamiyatning uzviy qismi sifatida millatni yo‘qotish xavfi mavjud;
tabiiy va ekologik potentsialni saqlash va qayta ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning ruxsat etilgan maksimal darajasi, buning ortidan tabiiy muhit elementlarini qaytarib bo'lmaydigan darajada yo'q qilish, iqtisodiy o'sishning muhim manbalarini, shuningdek muhim yashash joylarini yo'qotish xavfi mavjuddir.

1.2 Jahonning global iqtisodiy muommolarni asosiy ko'rsatkichlarining xususiyatlari
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyotida katta o zgarishlar amalga osha boshladi. Bu integratsiya jarayonlarida va xalqaro mehnat taqsimotida, globallashuv jarayonlarining tezlashuvida namoyon bo'1di. Jahon mamlakatlarining taraqqiyot darajasidagi tafovutlarning kuchayib borishi va rivojlangan davlatlar tomonidan teng bo’lmagan iqtisodiy munosabatlari amalga oshirilishi, ya’ni bilvosita nazorat qilish (investitsiyalar kiritish, kredit va subsidiyalar berish yo’h bilan) siyosatini amalga oshirish, ba’zi hollarda siyosiy tazyiq o’tkazish kabi hodisalar ham hozirgi davming xususiyatlaridan biriga aylanib bormoqda. Iqtisodiy jihatdan qaram mamhkatlarga savdo embargosi orqali siyosiy shartlar qo’yish amaliyotini, buning oqibatlarini boshdan kechirgan Iroq, Eron, Liviya, Kuba kabi mamlakatlar misolida ko rish mumkin.
Ma'lum davrlarda jahon iqtisodiyotida, alohida olingan mintaqalarda, mamlakatlarda sodir bo’ladigan turh inqirozlar milliy, shu jumladan iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash muammolarining dolzarbhgini oshiradi. Ma’lumki, AQSH ipotekalı kreditlash tizimidan boshlanib, keyinchalik jahon iqtisodiyotini qamrab olgan “mohyaviy-iqtisodiy inqiroz ko’plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o’sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog'liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi” ². Bunday sharoitda milliy manfaatlarni himoya qilish, mamlakatda iqtisodiy va jtimoiy barqarorlikni ta’minlash, aholini turmush darajasini pasayib ketishini oldini olish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada zaruriy chora-tadbirlami belgilash uchun esa tahdidlarning xarakter\ miqyosi, ularning oqibatlarini bilish kerak bo’ladi.
Hozirga kelib O’zbekiston integratsiyalashgan global iqtisodiy makonning, global moliyaviy- iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismiga aylandi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” asarida ta'kidlanganidek, buning tasdig’ini respublikaning tashqi dunyo bilan aloqalarining tobora kuchayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha dasturlarni amalga oshirilayotganligida, O’zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida va boshqalarda ko rish mumkin.
Bunday sharoitda mamlakat korxonalarini tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo’lishini ta’minlash, dunyo bozorlari talabiga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarish, eksportni rag'batlantirish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlash esa mamlakat iqtisodiy xavfsizlıgini ta’minlashning muhim ornili bo’lık hisoblanadi.
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ham, milliy xavfsizlikni ham birdek ta’minlash davlatning eng asosiy funksiyalaridan biri bo’lıb hisoblanadi.
Amerikalik mutaxassislarning fıkriga ko ra, iqtisodiy xavfsizlik ta’minlanishi uchun kamida ikkita shart bajarilishi kerak:
birinchisi, mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini, xo’jalikning taraqqiy etishiga tegishh bo’lgan qarorlarni o'z manfaatlaridan kelib chiqib qabul qilish qobiliyatini saqlab qolish;
ikkinchisi, aholining erishilgan turmush darajasini saqlab qolish va uni yanada yuksaltirish imkoniyatlarining mavjud bo’lishi'
SHundan kelib chiqiladigan bo’lsa, iqtisodiy xavfsizlik — bu eng avvalo mamlakatning milliy manfaatlarini himoyalanganligidir.
Har qanday fanning predmeti va ob yekti mavjud bo'1ganidek “Iqtisodiy xavfsizlik” fanining hann o'z ob’yekti va predmeti mavjud.
Bir tomondan iqtisodiy tizimning ob’yektiv himoyalanish hususiyatlari, unga xavf soladigan kuch va omillarga qarshi turish mexanizrnini, ikkinchi tomondan, davlatning himoyachi sifatidagi funksiyalari, shu maqsadda tashkil etiladigan institutlarni o rganish ushbu fanning predmeti bo’lib hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyot va unda amalga oshadigan jarayonlar “Iqtisodiy xavfsizlik” fanining ob’yektini tashkil etadi.
Davlat, jamiyat va shaxsning muhim hayotiy manfaatlaridan kelib chiqqan holda mamlakat iqtisodiy xavfsizhgini ta’minlash borasida nazariy va amahy bilirnlar berish fanning maqsadi bo’lib hisoblanadi.
Mamlakatning iqtisodiy xavfsizhgi holati mezon va ko rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Makro va mikro darajada iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlami tahlil qilish va bashoratlashda iqtisodiy xavfsizlikning mingdan ziyod ko rsatkichlaridan foydalaniladi. Lekin shularning ichida 19 ta indikatordan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaniladi. Bu indikatorlar iqtisodiyotning real va mohyaviy sektorlarida va jtimoiy sohada iqtisodiy xavfsizlikning muhim jihatlarini ifodalaydi. 19 ta indikatorning xususiyatlaridan bin ular orasidagi o zaro bog’liqlikdir.
Iqtisodiy xavfsizlikning mezon va ko rsatkichlari asosida iqtisodiy tizimning
amal qilishidagi tahlikali chegaralar belgilanadi. Ko rsatkichlar tahlikali chegaralar sifatida qabul qilingan birliklardan chekingan holatlarda tizim izchil rivojlanishga
bo'1gan qobiliyatini, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshlıgini yo qotib boradi, transmilliy korporatsiyalarning ekspansiyasi ob’yektiga aylanib qoladi, milliy boyliklarning talon-taroj qilinishi, xufiyona iqtisodiyot va komıpsiya miqyoslarining kengayishidan zarar ko radi.
Davlat siyosatini ishlab chiqishda iqtisodiyotni nafaqat sifat, balki xavflardan xolı bo'1gan tarzda rivojlanish chegaralarini son jihatdan ham belgilashi talab etiladi.
Demak mamlakatda iqtisodiy xavfsizlik holatining sustlashishiga ma'lum bir
chegara doirasida yo’1 qo yilishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko rsatkichlaming o'zi emas, ularning chegaraviy miqdori muhim ahamiyatga ega. SHu chegaralarga rioya qilrnaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarini normal taraqqiy etishiga to’sqinlik qiladi. Iqtisodiy xavfsizlikda negativ, buzuvchi jarayonlarning shakllanishiga ohh keladi. Iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy ko rsatkichlari bo’yicha milliy manfaatlarni ta’minlash maqsadida ko rsatkichlarning eng quyi yoki yuqori chegaralari aniqlanadi.
Hokimiyat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy xavfsizlik
siyosati ko rsatkichlarning barchasini me'yorida saqlab turishga qaratilishi kerak. Iqtisodiy xavfsizlikning bir chegaraviy ko rsatkichi boshqa shunday ko rsatkichning yomonlashuvi hisobiga ta’minlanishi mumkin emas. Davlat har bir konkret holatda xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikni uyg'un1ashuvini ta’minlashga harakat qilishi kerak bo’ladi. Ayni paytda qisqa davr orahg’ida foyda keltirishi mumkin bo'1gan ish, strategik jihatdan umuman foydasiz bo’lishi mumkin.
Iqtisodiy xavfsizlikning mezoni — iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini ifodalovchi muhim jarayonlar nuqtai nazaridan iqtisodiy holatni baholash hisoblanadi. U quyidagilarni o'z ichiga oladi:

resurs salohiyati va uni rivojlantirish imkoniyatlarini baholash;

resurs, kapital, mehnatdan samarali foydalanish darajasini etakchi mamlakatlar darajasiga va shuningdek, ichki va tashqi xarakterga ega bo'lgan tahdidlar minimumni tashkil etgandagi darajasiga muvofıqligini baholash;
iqtisodiyotning raqobatbardoshllgini baholash;
hududiy sarhadlarni va iqtisodiy makonni yaxhtligini baholash;
suverenitet va mustaqillikni, tashqi tahdidlarga qarshi turish imkoniyatlarini baholash;
jtimoiy barqarorlikni va jtimoiy ziddiyatlarni oldini olish va hal etish imkoniyatlarini baholash.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizhgini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning indikatorlari monitoringini tashkil etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Monitoring iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularning o zgarish tendensiyalari va istiqbolini aniqlash imkonini beradi.
Mutaxassislarning fıkricha, mezonlar biror-bir harakatni amalga oshirish uchun yo’llanma sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Uni amalga oshirishda jamiyat bazisini qayta tashkil etish, resurs va ishlab chiqarish salohiyatini qayta qurish, yangi bozor institutlarini, xo’jalik yuritish dastaklarini, boshqarish tizimini yaratishga muvofiq bosqichma-bosqichharakat qilish zarur bo’ladi.
Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi ko rsatkichlari mavjud:
yalpi ichki mahsulot (hududiy yalpi mahsulot); inflyatsiya darajasi; davlat byudjeti kamomadi; ichki qarz darajasi; tashqi qarz darajasi; ishsizlik darajasi; turmush darajasi va sifati; oltin valyuta zahiralari;
xufiyona iqtisodiyot faohyatı, ekologik holat.
YUqoridagi ko rsatkichlardan tashqari yana bir qator ko rsatkichlar ham mavjud. Masalan, aholi daromadlari, chakana narxlar miqdori, uy-joy bilan ta’minlanganlik, hududning mamlakat yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, hududning to'lov balansi, eksport-import saldosi va boshqalar.
YUqorida ta'kidlanganidek, ko rsatkichlaming barcha majmuasi qabul qilingan chegaralar doirasida bo’lgan va bir chegaraviy ko rsatkich boshqa bir chegaraviy ko rsatkichning yomonlashuvi hisobiga yaxshilanmagan taqdirdagina xavfsizlikning eng yuqori darajasiga erishiladi.
Xavfsizlik ko rsatkichlari bilan ularning tahlikali chegara miqdorlari o rtasidagi bog'lıqlik dinamikada o rganilishi zarur.
Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegarasiga oid indikatorlar 50
ko rsatkichni o'z ichiga olgan bo’lib, ular to rt guruhga ajratilib turkumlangan:

iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko rsatkichlar;

moliyaviy tizim barqarorligini ifodalovchi ko rsatkichlar;

jtimoiy soha ko rsatkichlari;

tashqi savdo va iqtisodiy faohyat ko rsatkich1ari'⁴.

Birinchi guruh ko rsatkichlariga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi hajmi va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun harajatlar ulushi kabi ko rsatkichlar kiradi.

Ikkinchi guruh ko’rsatkichlariga esa davlat byudjeti kamomadi davlat qarzi, pul muomalasi, o zaro hisob-kitob va boshqa molıyaviy ko rsatkichlar kiradi.
Uchinchi guruh ahoh daromadlari darajasi, aholining mulkiy jihatdan
tabaqalanishi, ishsizlik kabilarni o'z ichiga oladi.
To rtinchi guruh ko rsatkichlariga esa mamlakat ichki iste’mohda importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning ulushi kabi indikatorlar kiradi.

Xo’jalik yuritishning istalgan sohasida — ishlab chiqarish, tashqi savdo, ilmiy- texnikaviy hamkorlik va boshqalarda, barcha mamlakatlar uchun xavfsizlikning ma’lum chegaralari mavjud bo’hb, ularni ilmiy asoslangan me'yorlar asosida aniqlash mumkin. Ayni paytda ayrim olingan mamlakatda mavjud bo’lgan vaziyatga to’lıq baho beruvchi universal ko rsatkich mavjud ekanligi to’g’risida gapirish unchalik to g’ri bo’lmaydi. CHunki iqtisodiy xavfsizlik ko'p omillar ta'sirida bo'1adigan hodisa hisoblanib, u milliy ishlab chiqarishning uzluksiz o zgarib turuvchi ichki va tashqi sharoitlarining yig’indisini aks ettiradi.

Akademik V.K Senchagovning umumiy tahriri ostida chop etilgan
“Ekonomicheskaya bezopasnost Rossü” nomli dasrlikda ta'kidlanishicha, iqtisodiyot holati uning xavfsizhgi uchta indikator, ya’ni iste’mol narxlari, milliy valyuta kursi va aholining pul daromadlari bilan belgilanadi. Mana shu uchta indikator iqtisodiy xavfsizlikning boshqa indikatorlariga sezilarlı ta'sir ko rsatadi.
Ular iqtisodiy xavfsizlik vositasi sifatida xizmat qiladi^l5. Bunday ko rsatkichlar davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash borasidagi vazifalarini amalga oshirish vositalaridan biri bo’lıb hisoblanadi.
CHegara ko rsatkichlari — iqtisodiyot sohasidagi milliy manfaatlarning miqdor jihatdan ifodalanishidir. Mazkur ko rsatkichlar tizimli tahlil, prognoz va jtimoiy- iqtisodiy rejalashtirishning muhim vositasi bo’lib hisoblanadi.
Iqtisodiyot sohasida asosiy ustuvorlik aholining turmush darajasini yuksaltirish
bo'1ganlıgi bois YAIM hajmi va u bilan bog’liq ko’rsatkichlarning quyi chegaraviy miqdorlarini belgilashda aynan shu ko rsatkich asos sifatida olinishi kerak.
Jahon tajribasidan ma’lumki, jtimoiy sohada tahdidlar minimal darajada bo’lishi uchun yashash minimumidan past daromadga ega bo'1gan ahoh ulushi 7-10 foimi tashkil etishi, boy va kambag’allar daromadlari o rtasidagi tafovut esa sakkiz martadan oshmasligi kerak.
Bir guruh rossiyalik olimlar iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlarini belgilashda BMT tomonidan 1990 yilda qabul qilingan insoniy rivojlanish indeksini taklif etadilar. Mazkur indeks jtimoiy taraqqiyotning eng aniq umumhshgan ko rsatkichi (mezoni) bo’lib hisoblanadi ⁶.
Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlari uchta guruhga ajratib ko’rsatiladi:¹⁷
birinchi guruhga ishlab chiqarish sohas\ uning tashqi dunyoga minimal darajada bog'liqlik sharoitida faoliyat yuritish qobiliyatini kiritadilar. Ushbu guruhga quyidagi chegaraviy miqdorlar kiritilgan:

YAIM umumiy hajmi — “katta yettilik” bo’yicha o rtacha indikatorning 75 foiz miqdorida;

ahoh jon boshiga YAIM hajmi — “katta yettilik” bo yicha o rtacha indikatorning 50 foiz miqdorida;

dunyo bo yicha o rtacha indikatoming 100 foiz miqdorida;

sanoat mahsuloti ishlab chiqarishi umumiy hajmida qayta ishlash sanoati ulushi — 70 foiz;

YAIMda investitsiyalar ulushi — 25 foiz;

sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlik ulushi — 20 foiz;

aholining ichki iste’molida import ulushi — 30 foiz, shu jumladan oziq-ovqat mahsulotlari — 25 foiz;

mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida yangi mahsulotlar ulushi — 6

foiz.
Ikkinchi guruh ko rsatkichlari tarkibiga ahoh turmush darajasi va sifati bilan
bog’liq chegaraviy miqdorlar kiritilgan:

aholining umumiy sonida yashash minimumidan past daromadga ega bo’lgan fuqarolar ulushi - 7 foiz;

umr ko rish uzunlıgi — 70 yosh;

boy va kambag’allar daromadlari o rtasidagi tafovut — 8 marta;

ishsizlik darajasi — 7 foiz.

Uchinchi guruh ko rsatkichlari molıyaviy holat bilan bog’liq bo’lık, ular quyidagilardan iborat:

YAIMga nisbatan ichki qarz miqdori — 30 foiz;

YAIMga nisbatan tashqi qarz miqdori — 25 foiz;

YAIMga nisbatan byudjet defıtsiti — 5 foizgacha;

naqd xorijiy valyuta hajmining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati 25 foiz;

YAIMga nisbatan pul massasi (M2) — 50 foiz.

Mutaxassislarning fıkriga ko ra, chegaraviy ko rsatkichlarning bir xil miqdorini belgilab qo’yish uslubiy jihatdan uncha to g’ri bo’lmaydi. Masalan, birinchi guruh ko rsatkichlarida keltirilganidek, investitsiyalar ulushi YAIMga nisbatan hisoblaganda 25 foizdan kam bo’lgan holatda iqtisodiyotga tahdid yuzaga keladi. Lekin, ayni paytda investitsiyalar ulushi 40 foiz bo’lganida ham tahdid yuzaga kelishi mumkin. Farq shundaki, birinchi holatda mehnat qurollarining moddiy va ma’naviy jihatdan eskirishi natjasi sifatida tahdid yuzaga kelsa, ikkinchi holat ahoh turmush darajasi va sifatining pasayib ketishiga ohb kelishi mumkin. SHundan kehb chiqib, iqtisodiy xavfsizlikning ayrim chegaraviy miqdorlarini qat’iy qilib emas, balki ma’lum doira chegarasida belgilash maqsadga muvofiq bo’ladi.

II bob. Iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan O’zbekiston iqtisodiyoti va ta'minlash yo'llari
2.1 Iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan O’zbekiston iqtisodiyoti
Inson farovonligi va jamiyat taraqqiyoti moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog’liq. Ijtimoiy ishlab chiqarish deb butun jamiyat miqyosida makroiqtisodiy darajadagi ishlab chiqarishga aytiladi. Jamiyatda yaratilayotgan barcha moddiy ne’matlar ishlab chiqarish jarayonining natijasidir. Biz ishlab chiqarish jarayonining ikki turga, ya’ni moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga bo’linishini va bu jarayon oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida takrorlanishini aytib o’tgan edik. Endi ana shu bozor iqtisodiyoti sharoitida moddiy ishlab chiqarish jarayonini ikki bo’linmaga bo’linishini, ya’ni: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga va iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga bo’linishi sabablarini ko’rib chiqamiz. Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish, asosan ishlab chiqarishga zarur bo’lgan (mehnat qurollari) ishlab chiqarish vositalarini etkazib beradi. Agar ishlab chiqarish vositalari yaratilmasa va ular etarli darajada bo’lmasa, zarur bo’lgan iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish mumkin bo’lmay qoladi. Ishlab chiqarish umuman ikki turga: moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga bo’linadi.
Moddiy ishlab chiqarish jamiyat a’zolarini iste’mol buyumlariga, ishlab chiqarishni esa zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalari, xom ashyolari bilan ta’minlaydi.
Nomoddiy ishlab chiqarish bu jamiyat a’zolari uchun zarur bo’lgan ko’rsatilayotgan turli xizmatlar: medisina, madaniyat, ta’lim, maishiy xizmat, ijtimoiy ta’minot, ilmiy xizmat, axborot, transport va boshqa xizmatlar yig’indisidan iboratdir. Ishlab chiqarishning qay darajada olib borilayotganligi va uning samaradorligi iqtisodiy ko’rsatkichlar asosida aniqlanadi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlar asosida ma’lum bir korxona, tarmoq, jamiyat darajasida uning ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy tahlili asosida rivojlanish darajasiga baho berish mumkin. Iqtisodiy ko’rsatkichlar bir — birlari bilan uzviy bog’liq bo’lishi iqtisodiy tizimlar ko’ursatkichini ifodalaydi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlar ikki turga bo’linadi.

• makroiqtisodiy ko’rsatkichlar;

  
  

• mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar.

  
  

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar ma’lum bir tarmoq, iqtisodiy mintaqa yoki davlat miqyosida erishilgan iqtisodiy natijalarni, iqtisodiy holatni ifodalaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy daromad, jami eksport, jami import, baholarning o’zgarish indeksi, aholining pul daromadlari, aholining pul xarajatlari, aholining o’rtacha oylik yoki yillik ish haqlari, aholining nominal, real ish haqlari va boshqalar kiradi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar yig’indisi asosida shakllanadi.

Mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar ma’lum korxona va tarmoqlar miqyosida iqtisodiy holatni ifodalaydi. Uning ko’rsatkichlari ijtimoiy mahsulot, ishlab chiqarish xarajatlari, mahsulot tannarxi, korxona daromadi, korxona sof daromadi, asosiy fondlar qiymati, aylanma fondlar qiymati, fondlar qaytimi, fondlar bilan qoplanish darajasi mehnat qaytimi, mehnat unumdorligi, mehnat xarajatlari fondlarining doiraviy harakati, ish vaqti, mahsulot sifati va boshqa shunga o’xshash ko’rsatkichlardan iborat. Bu ko’rsatkichlarni makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan farqi har bir ko’rsatkich oldida umumlashtiruvchi «jami», «yalpi» «milliy» so’zlari ishlatilmasligidadir.

Ishlab chiqarish jarayonida korxonalarda asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi korxona uchun katta iqtisodiy ahamiyatga ega va u quyidagicha aniqlanadi.