Jahon iqtisodiyotida global muommolar taxlili ularni bartaraf etish choralari

YaMM = Sh_X+ I_X + D_x + К_X + S_Ex + S_ix

YaMM — yalpi milliy mahsulot;

Sh_X — shaxsiy iste’mol xarajatlari;

I_X — ishlab chiqarish xarajatlari;

D_x — davlat tomonidan tovarlar va xizmatlar xarajatlari;

К_X — korxonalar yalpi investisiyalari bilan bog’liq bo’lgan xarajatlari;

S_Ex — sof eksport xarajatlari.

S_ix — sof import xarajatlari.

YaIMga sof eksport kiradi. YaIM bilan YaMM o’rtasidagi farq uncha katta emas. YaMM makroiqtisodning agregatli ko’rsatkichi deyiladi. Chunki YaMM tarkibidan boshqa ko’rsatkichlar keltirib chiqariladi. Ular quyidagi ko’rinishga ega:

YaMM — A = SMM

Bunda: YaMM — yalpi milliy mahsulot;

A — amortizasiya;

SMM — sof milliy mahsulot;

SMM tarkibida amortizasiya ajratmalari hisobga olinmaydi. Amortizasiya ajratmalari asosiy ishlab chiqarish fondlarini ta’mirlash va yangilarini sotib olishga sarflanadi.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan yana biri milliy daromad hisoblanadi. Yil davomida ishlab chiqarish resurslaridan foydalanilgan holda yangidan yaratilgan qiymatga milliy daromad deyiladi. Milliy daromad ish haqi, renta, foyda, foizlarning yig’indisidan tashkil topadi. Milliy daromad ham bir yil davomida yangidan yaratilgan xizmatlar va tovarlar yig’indisining bozor bahosidagi qiymatidir. Milliy daromad quyidagicha hisoblanadi.

YaMM — A —S_e = MD yoki SMM — T = MD

Bunda: A — amortizasiya ajratmalari;

S_e — biznesdan olinadigan egri soliq;

MD — jamg’arish va iste’molga sarflar;

SMM — sof milliy mahsulot;

T – bir yil ichidagi moddiy xarajatlar.

Mamlakatning iqtisodiy holatini belgilaydigan makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan yana biri shaxsiy daromad hisoblanadi.

Miliy daromaddan ijtimoiy sug’urta, korporasiyalarning soliq va foydalari, qayta taqsimlanmagan foyda, hamda transfert to’lovlari chegirib tashlangandan so’ng qolgan qiymat shaxsiy daromadni tashkil etadi.

Mehnatkashlar shaxsiy daromaddan soliqlarni to’laganlaridan so’ng qolgan daromad ularning shaxsiy ehtiyojiga sarflanadi.

Bir yil ichida ishlab chiqarilgan mahsulot vaqt, mehnat sarflariga qarab zaruriy va qo’shimcha mahsulotga bo’linadi. Nima uchun ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulot ikki qismga bo’linadi. Uning asosiy sababi ish vaqti, ish kuni ikki qismga zaruriy va qo’shimcha ish kuniga bo’linadi. Ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarishga sarf etilgan mehnat ham zaruriy va qo’shimcha mehnatga bo’linadi. Zaruriy ish vaqtida ishlab chiqarilgan zaruriy mahsulotni ishchi sarf etgan zaruriy mehnati evaziga ish haqi ko’rinishida umumiy ekvivalent bo’lgan pul shaklida, yaratilgan ijtimomiy mahsulotdan o’z ulushini ish haqi tarzida oladi. Qo’shimcha ish vaqtida yaratilgan qo’shimcha mahsulot korxona foydasini tashkil etib, asosan, mehnat xodimlarini moddiy rag’batlantirishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga va ehtiyotkorlik fondlarini tashkil etishga sarflanadi. Zaruriy va qo’shimcha mahsulotning ko’payishi ishlab chiqarilayotgan ijtimoiy mahsulot va uni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan ishlab chiqarish xarajatlarining hajmiga bog’liq bo’ladi.
Iqtisodiy resurslar yuqorida aytib o’tilganidek, kam va chegaralangandir. Demak ishlab chiqarishning ham chegarasi bor.

Davlatning iqtisodiy qudrati va uning texnikaviy taraqqiyoti iqtisodiy resurslarga va ulardan samarali foydalanishga bog’liq.

Iqtisodiy resurslarga: moliyaviy, moddiy, mehnat resurslari hamda tadbirkorlik faoliyati kiradi. Moddiy resurslar mamlakatda mavjud bo’lgan tabiiy resurslardan foydalanish va ularning samaradorligini oshirish, ayniqsa O’zbekiston Respublikasi jaxon iqtisodiga qo’shilgan davrda muhim ahamiyat kasb etadi.

Oxirgi 16 yil ichida katta konlar fondining kamayishi, qazilma boyliklarini qidirish, uni ishga tushirish, ayniqsa qayta ishlash samaradorligini oshirish ustida ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston faxrlansa arziydigan tabiiy resurslarga ega. Mamlakatimizda D.Mendeleev davriy sistemasida mavjud bo’lgan elementlarning deyarli hammasi bor.

Respublikamizda mustaqillik yillarida iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish yo’lida katta ishlar amalga oshirildi. Mustaqillikning birinchi bosqichida (1991-2000) yillar bozor iqtisodiyotiga o’tish davri bilan ifodalansa 2001-2007 yillarni o’z ichiga olgan ikkinchi bosqich davrida mamlakatimiz rivojlanishi qayta yangilash asosida iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, «Isloxotlar-islohot uchun emas, avvalo inson uchun, uning manfaatlar uchun» degan ishora ostida amalga oshirildi.

Xozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining so’ngi hal qiluvchi uchinchi bosqichi iqtisodiyotini makroiqtisodiy darajada barqaror rivojlantirishga qaratilgan.

Iqtisodiy isloxotlar milliy qadriyatlarga, urf-odat va an’analarimizga asoslangan holda amalga oshirilmoqda.

O’tgan davr ichida yoqilg’i-energetika va g’alla mustaqilligiga erishildi. Ilgari respublika iqtisodiyotini rivojlantirish uchun yiliga 6-7 million tonna neft va neft maxsulotlari tashqaridan olib kelingan edi. Ishlab chiqarilayotgan neft maxsulotlari 1990 yilga nisbatan 3 barobarga ko’paydi. Bu uni eksport xajmini ham o’sishini ta’minladi. Aholini engil mashinalarga bo’lgan extiyojlarini ta’minlash 6 barobarga o’sdi. Paxta xom ashyosining asosiy qismi tashqariga chiqarilib, uning faqat 7.0 foizi respublikada qayta ishlanar edi. Amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichi bo’lgan yalpi ichki mahsulot 1990 yilga nisbatan 1,3 barobarga ko’paygan.

Iqtisodiy rivojlanish asosan ishlab chiqarish korxonalarini takomillashtirish, chuqur iqtisodiy islohotlarni olib borish, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksportga chiqarish, kichik biznesni rivojlantirish evaziga amalga oshirilmoqda.

Mustaqillik davrida yalpi ichki maxsulot tarkibida sanoatning ulushi 11 foizdan 25 foizga, xizmat ko’rsatish soxalarining ulushi 18 foizdan 42,0 foizga ko’paygan. Respublikada mavjud iqtisodiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida avtomobilsozlik, gaz-kimyo, elektr texnikasi, to’qimachilik, oziq – ovqat, farmasevtika, axborot va telekammunikasiya tarmoqlarida modernizasiya qilish va texnik qayta jihozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni tashkil etish uchun 100 milliard dollardan ortiq investisiya jalb qilindi. Uning 25 milliard dollardagi qismi xorijiy investorlar investisiyalariga to’g’ri keladi. Iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishni rag’batlantirish maqsadida 2000-2007 yillar ichida daromad solig’i 38 foizdan 10 foizga, yagona ijtimoiy to’lov 40 foizdan 24 foizga, kichik biznes sub’ektlari va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar uchun yagona soliq miqdori 10 foizga kamaytirildi. Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan umumiy soliq yuki 7 yil ichida 40 foizdan 27 foizga kamaytirildi. Respublikada yalpi ichki mahsulotning 76 foizi, sanoat mahsulotining 80 foizi, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va chakana savdo aylanmasi to’liq iqtisodiyotning nodavlat sektorida yaratilmoqda. Кorxonalarning 20 foizi xususiy va korporativ mulk shakli tashkil etib, ularda mehnatga yaroqliklarning 77 foizi ish joy bilan ta’minlanganlar. 2006 yilda ishsizlar darajasi 5,3 foizni tashkil etgan. Кichik biznes va xususiy ishlab chiqarish yalpi ichki mahsulot tarkibidagi ulushi 45 foizdan ortdi. Ular ishlab chiqarish jarayonining asosiy etakchi kuchiga aylanib bormoqda.

So’nggi yillarda Navoiy-Nukus orasida umumiy uzunligi 633 kilometrli, Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’l magistrallari qurildi. Qamchiq davoni orqali tezkor avtomobil yo’li ishga tushurildi.

Aholining ayniqsa qishloq aholisining turmush sharoitlarini yaxshilash maqsadida shu davr ichida 36 ming kilometrlik suv quvurlari, 72 ming kilometrlik gaz quvurlari ishga tushurildi. Aholini 84 foizi ichimlik suvlari bilan 82 foizi tabiiy gaz bilan ta’minlandi. Qishloq joylarida yashaydigan aholining 77 foizi ichimlik suv bilan, 72 foizi tabiiy gaz bilan ta’minlandi.

O’zbekiston katta miqdorda yoqilg’i energetika resurslariga ega. O’zbekiston Respublikasining yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri erning unumdorlik darajasi yuqori ekanligidir.

«Bu o’z navbatida, boy tabiiy zahiralarimiz, mineral xom ashyo, mehnat resurslarimizdan, intellektual hamda ilmiy texnikaviy salohiyatlarimizdan to’liq va samarali foydalanishni. taqozo etadi»¹¹,

Resurslardan samarali foydalanish kam xarajat qilib ko’p mahsulot olish bilangina ifodalanmaydi. Resurslardan samarali foydalanishga: chiqitsiz texnologiyani joriy qilish, himoya inshootlarining yaratilishi (qishloq xo’jaligida) chiqitlarni yig’ish, qayta ishlash kabilar kiradi.
Hisob-kitoblarga qaraganda ikkilamchi alyuminiy qayta quyilganda, birlamchi hosil qilinganga nisbatan 95% kam energiya sarflangan. Temirlarga qayta ishlov berish natijasida olingan tayyor maxsulotlarga 75% kam energiya sarflangan. Qog’ozga qayta ishlov berish natijasida har bir tonnasiga 250 kilovatt-soat energiya kam sarflangan. Demak, resurslardan samarali foydalanish natijasida kishilarning moddiy ehtiyojlari bilan ma’naviy ehtiyojlari ham qondiriladi. Ya’ni — kishilar nafaqat eyish, ichish, kiyinishga balki ozoda yashashga, sof havodan nafas olishga, jamiyatda o’zlarini qulay va erkin tutishga ham ehtiyoj sezadilar. Demak, kishilarning bunday ehtiyojlari samaradorlik va uning ko’rsatkichlari yuqori bo’lgandagina normal holda qondiriladi.

Xulosa
Jahon tajribasi ko‘rsatganidek, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash mamlakat mustaqilligining kafolati, jamiyat barqarorligi va samarali faoliyat yuritishining sharti, muvaffaqiyatidir. Bu shunisi bilan izohlanadiki, iqtisodiyot jamiyat, davlat va shaxs faoliyatining hayotiy jihatlaridan biri bo‘lib, demak, milliy xavfsizlik tushunchasi iqtisodiyotning hayotiyligini, uning barqarorligini baholamasdan turib, quruq so‘z bo‘lib qoladi. mumkin bo'lgan tashqi va ichki tahdidlarga qarshi kuch. Binobarin, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash eng muhim milliy ustuvor vazifalardan biridir.

Albatta, iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning ishonchli mudofaa qobiliyatini ta’minlash, jamiyatda ijtimoiy tinchlikni saqlash, ekologik ofatlardan himoya qilish kabi tarkibiy qismlar bilan bir qatorda davlat xavfsizligi tizimiga ham uzviy kiradi. Bu yerda hamma narsa o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir yo‘nalish ikkinchisini to‘ldiradi: zaif va samarasiz iqtisodiyotda harbiy xavfsizlik bo‘lishi mumkin emas, xuddi ijtimoiy mojarolar tufayli parchalanib ketgan jamiyatda ham harbiy xavfsizlik ham, samarali iqtisodiyot ham bo‘lishi mumkin emas. Ammo xavfsizlikning ayrim jihatlarini hisobga olsak, ularning iqtisodiy jihatlarini chetlab o'tib bo'lmaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik an'anaviy ravishda iqtisodiy tizimning eng muhim sifat ko'rsatkichi sifatida qaraladi, bu uning aholi uchun normal turmush sharoitlarini ta'minlash, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun resurslarni barqaror ta'minlash, shuningdek, milliy-iqtisodiy rivojlanishni izchil amalga oshirish qobiliyatini belgilaydi. davlat manfaatlari.
Iqtisodiy xavfsizlikning o'zi murakkab ichki tuzilishga ega bo'lib, unda uning uchta muhim elementini ajratib ko'rsatish mumkin:
O’zbekistonning iqtisodiy milliy xavfsizligi
1. Iqtisodiy mustaqillik mutlaq emas, chunki xalqaro mehnat taqsimoti milliy xo’jaliklarni bir-biriga bog’liq qiladi. Bunday sharoitda iqtisodiy mustaqillik milliy resurslarni nazorat qilish, uning raqobatbardoshligini ta'minlaydigan va jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida va ilmiy-texnikaviy almashinuvda teng huquqli ishtirok etish imkonini beradigan ishlab chiqarish, samaradorlik va mahsulot sifati darajasiga erishish qobiliyatini anglatadi. yutuqlar.
3. O'z-o'zini rivojlantirish va taraqqiyot qobiliyati, bu bugungi jadal rivojlanayotgan dunyoda ayniqsa muhimdir. Investitsiya va innovatsiyalar uchun qulay muhit yaratish, ishlab chiqarishni doimiy modernizatsiya qilish, mehnatkashlarning kasbiy, ma’rifiy va umumiy madaniy darajasini yuksaltirish milliy iqtisodiyot barqarorligi va o‘zini o‘zi saqlab qolishning zarur va majburiy shartlariga aylanmoqda. 
Demak, iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning mustaqilligini, uning barqarorligi va barqarorligini, doimiy ravishda yangilanib turish va takomillashtirish imkoniyatini ta’minlovchi shart va omillar majmuidir. O’zbekiston jamiyatini qamrab olgan eng chuqur inqiroz iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni qaytarish bilan bog'liq vazifalarni hal qilishni sezilarli darajada murakkablashtiradi.
shuningdek, oldindan aytib bo'lmaydigan va oldindan aytish qiyin bo'lgan omillarning harakatlari. Kruger E. O’zbekistonda iqtisodiy o'sish va islohotlar // Iqtisodiyot savollari. - 2002. - No 6. - S. 4-9.
Iqtisodiy tizim (masalan, tarmoqlararo tuzilma), ishlab chiqarish va moliya-bank kapitalining nisbati va boshqalar qanchalik barqaror bo'lsa, iqtisodiyotning hayotiyligi shunchalik yuqori bo'ladi va shuning uchun uning xavfsizligini baholash ancha yuqori bo'ladi. Tizimning turli tarkibiy qismlari o'rtasidagi mutanosiblik va aloqalarning buzilishi beqarorlikka olib keladi va iqtisodiyotning xavfsiz holatdan xavfli holatga o'tishi haqida signaldir.
Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati mezonlar va ko'rsatkichlar tizimida amalga oshiriladi. Iqtisodiy xavfsizlik mezoni - iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini aks ettiruvchi eng muhim jarayonlar nuqtai nazaridan iqtisodiyot holatini baholash. Xavfsizlik mezonlarini baholash quyidagilarni o'z ichiga oladi: resurs salohiyati va uni rivojlantirish imkoniyatlari; resurslar, kapital va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi darajasi va uning eng rivojlangan va ilg‘or mamlakatlardagi darajasiga muvofiqligi, shuningdek, tashqi va ichki tahdidlarni minimallashtirish darajasi; iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; hudud va iqtisodiy makonning yaxlitligi; suverenitet, mustaqillik va tashqi tahdidlarga qarshi turish qobiliyati, ijtimoiy barqarorlik va ijtimoiy nizolarning oldini olish va hal qilish shartlari.
Miqdoriy ifodani olgan ko'rsatkich-ko'rsatkichlar tizimi yaqinlashib kelayotgan xavf haqida oldindan signal berish va uning oldini olish choralarini ko'rish imkonini beradi.
Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko'rsatkichlarning o'zi emas, balki ularning chegaraviy qiymatlari muhim ahamiyatga ega. Chegara qiymatlar chegaraviy qiymatlar bo'lib, ularning qiymatlariga rioya qilmaslik ko'payishning turli elementlarining normal rivojlanishiga to'sqinlik qiladi, iqtisodiy xavfsizlik sohasida salbiy, buzg'unchi tendentsiyalarning shakllanishiga olib keladi. Misol tariqasida (ichki tahdidlarga nisbatan) ishsizlik darajasini, aholining eng ko'p va eng kam ta'minlangan guruhlari o'rtasidagi daromadlardagi farqni, inflyatsiya ko'rsatkichlarini nomlashimiz mumkin. Ularning ruxsat etilgan maksimal qiymatiga yaqinlashish jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga tahdidlarning kuchayishini va chegara yoki chegaradan oshib ketishi jamiyatning beqarorlik va ijtimoiy nizolar zonasiga kirganligini, ya'ni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga haqiqiy putur etkazganligini ko'rsatadi. iqtisodiy xavfsizlik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi (ma'lumotnoma ma'lumoti) 03-08-2007 O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Iqtisodiy hamkorlik boshqarmasi.
2. O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosati kontseptsiyasi.
3. O’zbekiston Respublikasining milliy xavfsizligi kontseptsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 17 dekabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan. 1300-son (O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 10 yanvardagi 24-son qarori bilan tahrirlangan).
4. Akopova E.S., Voronkova O.N., Gavrilko N.N. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar “Darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar” turkumi. Rostov-na-Donu: "Feniks", 2001. - 416 p.
5. Borisov E.F. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik.-M: “Yurist”, 2002. – 568 b.
6. Gurova I.P. Jahon iqtisodiyoti: darslik. Maxsus ro'yxatdan o'tgan talabalar uchun "Jahon iqtisodiyoti" / I.P. Gurov. - 2-nashr, St..-M .: Omega-L, 2008. - 394 p.
7. Iqtisodiyot nazariyasi kursi: Darslik / M.I. Plotnitskiy, E.I. Lobkovich, M.G. Mutalimov va boshqalar: Ed. M.I. Plotnitskiy. - Minsk: Kitob uyi; "Misanta", 2005. - 496 b.
8. Lubnev Yu.P. Iqtisodiyot nazariyasi: tarix va zamonaviylik: Ma'ruzalar kursi / Rost.gos.ekon.university "RINKh". - Rostov n / D., 2001. - 316 p.
9. McConnell K.R., Brew S.L. Iqtisodiyot: tamoyillar, muammolar va siyosat: Per. 14-ingliz tilidan. Ed. - M.: INFRA-M, 2003. 972s.
10. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik / ed. N.G. Kuznetsova-Moskva: ICC "MarT"; Rostov n / a: "Mart" nashriyot markazi, 2004. - 496s.
11. Birdsall N. - Yangi global iqtisodiyotda tengsizlikning kuchayishi. //Iqtisodiyot masalalari. 2006 yil 4-son.
12. Menshikov S. Jahon iqtisodiyoti zamonamizning eng muhim hodisasi sifatida. //Iqtisodiyot masalalari. 2004 yil 1-son.
13. Trunin S. - Strukturaviy inqiroz va neoliberal globallashuv. Iqtisodchi. 2006 yil. № 3.
14. "ConsultantPlus: Oliy maktab" tizimi, 2008 y