Jahon it bozorini rivojlanish muammolari va tendentsiyalari

• Jahon IT bozorini rivojlanish muammolari va
• tendentsiyalari

• Reja:

• 1. Jahon texnologiya bozori
• 2. Tuzilishi, xususiyatlari
• 3. Zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari

• i

• Jahon texnologiya bozori tizimdir iqtisodiy munosabatlar moddiylashtirilgan shaklda ham, moddiylashtirilmagan shaklda ham taqdim etilishi mumkin bo’lgan ilmiy-texnik bilimlar almashinuvi sohasida. Jahon texnologiya bozorining sub’ektlari davlat idoralari, ilmiy-tadqiqot institutlari va ta’lim muassasalari, sanoat kompaniyalari va kichik innovatsion firmalar, shuningdek shaxslar- olimlar va mutaxassislar. Xalqaro texnologiya bozorida asosiy agentlar TMK hisoblanadi, chunki ayniqsa, zamonaviy, odatda texnik jihatdan murakkab innovatsiyalarni joriy etish katta investitsiyalarni talab qilganligi sababli, faqat yirik kompaniyalar katta ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirishga qodir. TNK, texnologiya almashinuvining asosiy agenti sifatida, yangi texnologiyalar uchun patentlarning 4/5 dan ko’prog’iga egalik qiladi.
• Shu bilan birga, jahon texnologik birjasining kamida 1/3 qismi TMKlar tomonidan yangi bozorlarga chiqish yoki o’z sho’ba korxonalarini tashkil etish uchun foydalanadigan firma ichidagi texnologiya transferiga to’g’ri keladi. Jahon texnologiya bozorining ob’ektlari moddiylashtirilgan (turli birliklar, asbob-uskunalar, asboblar, texnologik liniyalar va boshqalar) va nomoddiy (axborot, turli xil texnik hujjatlar, bilimlar, ishlab chiqarish tajribasi) shakllardagi intellektual faoliyat natijalaridir. Global texnologiya bozori o’z faoliyati uchun o’ziga xos me’yoriy-huquqiy bazaga ega - Texnologiyalar transferi bo’yicha Xalqaro xulq-atvor kodeksi, shuningdek, Jahon Savdo Tashkilotining Intellektual Mulk Huquqlari Aspektlari To’g’risidagi Bitim (TRIPS), Texnologiyalar Transferi Qo’mitasi kabi xalqaro tartibga soluvchi organlar. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va Taraqqiyot Konferentsiyasi (UNCTAD), Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (WIPO), Eksport nazoratini muvofiqlashtirish qo’mitasi (COCOM), Xavfsizlik va texnologiya mutaxassislari yig’ilishi (STEM).
• Jahon texnologiya bozorining quyidagi segmentlari ajralib turadi:
• ■ Patentlar va litsenziyalar bozori;
• ■ Yuqori texnologiyali mahsulotlar bozori;
• ■ Yuqori texnologiyali kapital bozori;
• ■ Ilmiy-texnik mutaxassislar bozori.

• 2

• Texnologik bo’shliq turli mamlakatlar guruhlari o’rtasida jahon texnologiya bozorining ko’p bosqichli tuzilishini nazarda tutadi:
• ■ Sanoati rivojlangan mamlakatlar o’rtasida yuqori texnologiyalar (yagona, progressiv) aylanib yuradi;
• ■ Sanoati rivojlangan mamlakatlarning past (eskirgan) va o’rta (an’anaviy) texnologiyalari rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlar uchun yangilikdir. V xalqaro iqtisodiyot Quyidagi ishlab chiqarish omillari texnologiya tashuvchisi sifatida harakat qilishi mumkin:
• Tovar - har holda xalqaro savdo yuqori texnologiyali mahsulotlar;
• ■ Kapital - yuqori texnologiyali kapitalni talab qiluvchi tovarlarning xalqaro savdosi holatida;
• ■ Mehnat - yuqori malakali ilmiy-texnikaviy kadrlarning xalqaro migratsiyasi holatida;
• ■ Yer - o’zlashtirish uchun eng yangi fan va texnika yutuqlari qo’llanilgan tabiiy resurslar bilan savdo qilishda.
• To’rt sohaning barchasi xalqaro texnologiya almashinuviga keng jalb etilgan inson faoliyati: fan, texnologiya, ishlab chiqarish va boshqaruv, Dunyoning cheklangan tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy integratsiya, ilmiy-texnikaviy hamkorlik fan va texnikaning o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda o’ziga xos xususiyatlar, shakl va usullarga ega. Zamonaviy xalqaro ilmiy-texnikaviy aloqalar tashkilotlar, korxonalar, korxonalar birlashmalari darajasida ham, davlatlar va davlatlararo tashkilotlar darajasida ham vujudga keladigan juda xilma-xil munosabatlar majmuasidir. Ular bir-birini rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi, bir-birini to’ldiradigan turli xil almashish, hamkorlik shakllarini egallaydi.
• Fan-texnika yutuqlari almashinuvi ham erkin, ham tijorat bo’lishi mumkin. Yuqori texnologiyali mahsulotlar bozori jahon texnologiya savdosining yetakchi agentlari bo’lgan uchta davlat tomonidan mustahkam o’rin egallaydi. Bular AQSh, Germaniya va Yaponiyadir. Ushbu mahsulotlarni ushbu mamlakatlarga eksport qilishning yillik hajmi mos ravishda 700, 530 va 400 milliard dollarni tashkil etadi. Jahon bozorlaridan biri bo’lib, rivojlanish sur’ati bo’yicha texnologik almashinuv

• 3

• an’anaviy jahon xo’jalik tovar va kapital oqimlaridan ustun turadi. Jahon texnologiya bozori milliy bozorga qaraganda yaxshiroq rivojlangan. Bu jarayonda asosiy rolni bosh va sho’ba korxonalar tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari natijalarini almashish uchun maxsus mexanizm yaratgan TMKlar o’ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishning turli bosqichlarida mamlakatlar o’rtasidagi texnologik tafovut texnologiya bozorining kamida ikki bosqichli tuzilishini belgilaydi:asosan sanoati rivojlangan mamlakatlar o’rtasida aylanib yuruvchi yuqori texnologiyalar; o’rta va past texnologiyalar rivojlanayotgan va o’zgartirilayotgan mamlakatlar bozori uchun yangi bo’lishi va ular o’rtasidagi texnologik almashinuv ob’ekti bo’lishi mumkin.
• Kam sonli shtatlarda texnologik resurslarning yuqori konsentratsiyasi.Jahon texnologiya bozorining monopollashuv darajasi jahon tovarlar bozoridan yuqori. 90-yillarda. TMKlar mamlakatlar tashqi savdosining yarmini nazorat qiladi, texnologiya sohasida monopoliya darajasi 80% ni tashkil qiladi.Jahon texnologiya bozorida TMKlarning mustaqil firmalar va mamlakatlarga nisbatan xatti-harakatlari strategiyasi texnologiyaning "hayot tsikli" bilan belgilanadi:
• "hayot tsiklining" birinchi bosqichida sotishga ustunlik beriladi tayyor mahsulotlar, unda yangi g’oyalar, tamoyillar amalga oshiriladi;
• ikkinchi bosqichda texnologik almashinuv to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar bilan to’ldiriladi;
• uchinchi bosqichda toza litsenziyalarni sotish amalga oshiriladi. Texnologiyalar almashinuvi tasodifiy va epizodik operatsiyalarga asoslanmaydi, balki oldindan kelishilgan xususiyatga ega (bosh kompaniyalarning strategik maqsadlari bilan bog’liq holda). 80-yillardan boshlab. jahon texnologiya bozorida raqobat o‘rniga firmalararo hamkorlik TMKlar uchun dominant xatti-harakatlar yo‘nalishiga aylanmoqda. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: venchur kelishuvlari, qo’shma tadqiqotlar va ishlanmalar, texnologiyalar almashinuvi, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar, bir tomonlama texnologiyalar transferi.Jahon texnologiya bozori o’ziga xos me’yoriy-huquqiy bazaga ega (masalan, 1979 yildagi Texnologiyalar transferi bo’yicha xalqaro xulq-atvor kodeksi), shuningdek, xalqaro tartibga soluvchi organlar: texnologiyalarni uzatish bo’yicha UNCTAD qo’mitasi,

• 4

• Xavfsizlik va texnologiya mutaxassislari yig’ilishi, Jahon intellektual mulk tashkiloti va boshqalar. ...
• Jahon texnologiya bozori rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari.
• Iqtisodiyotning ilmiy-texnik salohiyatini jadal rivojlantirish davlatning faol tartibga soluvchi va rag’batlantiruvchi roli sharoitidagina ta’minlanishi mumkin. Buni barcha ilg’or bozor davlatlarining tajribasi tasdiqlaydi. Gap fan-texnika taraqqiyotini moliyaviy ta’minlash, tashkiliy ta’minlash, zaruriy narsalarni yaratish haqida bormoqda qonunchilik bazasi.Moliyaviy yordamga kelsak, Ukrainadagi davlat siyosatining aynan shu yo’nalishi eng katta ob’ektiv muammolar, birinchi navbatda, iqtisodiyotda mablag’ etishmasligi bilan bog’liq. O’tgan asrning so’nggi yillarida davlat yalpi ichki mahsulotning o’rtacha 0,4 foizini fanga sarflagan bo’lsa ajab emas, bu jahon iqtisodiyotining yetakchi mamlakatlari ko’rsatkichidan bir necha barobar kamdir. Shu bilan birga, Ukrainaning ilmiy sohani tartibga soluvchi qonunchiligi ilm-fanga YaIMning 1,7% miqdorida mablag’ ajratishni nazarda tutadi, bu ham rivojlanishning real ehtiyojlarini qondirmaydi. (Taqqoslash uchun: 2000 yilda AQSHda fan va amaliy tadqiqotlarga ajratilgan mablagdar miqdori 20-asrning 90-yillari boshidagi 2,4 foizga nisbatan yalpi ichki mahsulotning 2,7 foizigacha oshgan).
• Fanni moliyaviy va tashkiliy ta’minlash (jahon tajribasi shundan dalolat beradi) ba’zan yagona usul bo’lib, masalan, ilmiy-tadqiqot va texnologik innovatsiyalarni moliyalash, kreditlash va sug’urtalash bilan shug’ullanuvchi ixtisoslashtirilgan byudjet va byudjetdan tashqari tashkilotlarni tashkil etish shaklida bo’ladi. Innovatsiyalarni soliq va boshqa moliyaviy rag’batlantirish kompleksi haqida ham milliy, ham mintaqaviy darajada shunday deyish mumkin.
• Shuni ta’kidlash kerakki, Sharqda eksport ishlab chiqarishni ilmiy-texnik jihatdan ta’minlash tizimi, qoida tariqasida, aniq mustaqillikka ega emas, balki NDDKRni rag’batlantirish, innovatsiyalardan amaliy foydalanish bo’yicha milliy loyiha va dasturlarga organik ravishda kiritilgan. Ularning xususiyati “fan-ishlab chiqarish-iste’mol” xarakteridir.Qonunchilik bazasi va boshqaruvini optimallashtirishning muhim yo’nalishi ixtirolarni patentlash muammolarini hal

• 5

• qilishdir. Endi global miqyosda ilmiy-texnikaviy yangilik deb da’vogar ixtiroga patent 4-5 yil kechikish bilan beriladi, buning natijasida nafaqat mahalliy ishlanmalarning ustuvorligi, balki vaqt ham yo’qoladi. ixtironing amalga oshirilishi.Ukraina iqtisodiyotini rivojlantirishning geostrategik istiqbollarini tushunish taraqqiyotning texnologik xususiyatlari bilan bog’liq. Jismoniy jihatdan ilg’or texnologiyalar ijtimoiy ishlab chiqarishni har xil turdagi keramika, tolalar, polimerlar (masalan, qurilishda muhandislik plastmassalari, metall o ’rniga keramik dvigatellar va qismlar, o’rniga optik tolali aloqa vositalari) dan amaliy foydalanish sohasidan o’tkazadi. an’anaviy metall asosidagi kabellar), ko’proq mahsuldor hayvonlar va o’simliklar etishtirish va boshqalar. Axborot mahsulotlarini iste’molning muhim ob’ektiga aylantirish alohida ahamiyatga ega bo’lib, u umuman ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini o’zgartiradi.
• Shunga ko’ra, tarmoq rejasida ilg’or, moddiy va energiya tejovchi boshqaruv turi lazer texnologiyasi, zamonaviy aloqa turlari, biotexnologiya (genetik va klinik muhandislik), yangi materiallar ishlab chiqarish va boshqalar kabi ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish bilan bog’liq. sanoat texnologiyalarini yaratish, xususan, kukunli metallurgiya.payvandlash va boshqalar, yangi va yangilangan energiya manbalaridan foydalanish, shuningdek, informatika va mikroelektronika. Texnologik parklarda ishlab chiqarish faoliyati resurslarni iste’mol qilish munosabatlarining tubdan yangi modeliga asoslanadi.Ilmiy-texnika sohasidagi xalqaro hamkorlik zamonaviy ochiq iqtisodiy tizimni shakllantirishda faol rol o’ynaydi. Bunday hamkorlik quyidagilarga yordam beradi: milliy ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish jarayonlari samaradorligini oshirish; Texnologik ixtisoslashuv va xorijiy texnologiyalarni tovarlar, nou-xau va boshqalar ko’rinishida jalb qilish hisobiga milliy ishlab chiqarishning bilim talabini oshirishni ta’minlash;
• Texnologik, sanoat, eksport siyosati, Ukrainaning raqobatdosh ustunliklarini ta’minlaydigan tarmoqlarni har tomonlama rivojlantirish sharti bilan xalqaro iqtisodiy faoliyat mexanizmini kengaytirish va tarkibiy optimallashtirishning muhim salohiyati amalga oshirilishi mumkin. Bular, birinchi navbatda, raketa va

• 6

• kosmik ishlab chiqarish, samolyotsozlik, kemasozlik, rangli metallurgiya, kimyo sanoati, yadro fizikasi.
• Muhim fan va texnika yutuqlariga ega mamlakatlar uchun ilg’or rivojlanish yo’lini tanlash imkoniyati mavjud. Ma’lumki, ulardan biri bodishi mumkin bo‘lgan Ukraina uchun bu inqirozni yengish jarayonini tezlashtirish, ko‘p yillik qoloqlik va kechagi texnologiyalardan foydalanishga mahkum bo‘lgan istiqbolsiz modeldan voz kechish imkoniyatini anglatadi.
• Yuqori texnologiyali xalqaro bozor tushunchasi. Xalqaro yuqori texnologiyalar bozorining zamonaviy jahon bozoridagi o’rni
• Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim xususiyatlaridan biri xalqaro bilim bozorining paydo bo’lishi, shuningdek, ilmiy-texnikaviy inqilobning yangi bosqichida xalqaro ilmiy-texnikaviy aloqalarning kuchayishi hisoblanadi. Texnologik rivojlanish maqsadlari o’zgarmoqda. Shaxsning intellektual salohiyatini rivojlantirish va o’sib borayotgan axborot hajmini qayta ishlashga imkon beradigan vositalarni yaratish, yashash va iqtisodiyotni ta’minlash. moddiylashtirilgan mehnat... Xalqaro bilim almashinuvining kengayishi turli xil texnologiyalarning notekis rivojlanishining oqibati bo’lib tuyuladi, chunki hatto eng yirik davlatlar ham butun tadqiqot spektri bo’ylab fanni rivojlantira olmaydi. Ayrim davlatlar faoliyatining fanning muayyan sohalariga ixtisoslashuvi ham ortib bormoqda.Hozirgi vaqtda mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalari ilmiy-texnika almashinuvining jadal kengayishi bilan tavsiflanadi, uning qiymati ma’lum tijorat shartlarida texnologiyani olish yoki uzatishdan olingan iqtisodiy samaradan yuqori. Aynan texnologiyalar almashinuvi ko’payish muammolarini hal qilishga imkon beradi texnologik daraja ayrim sanoat tarmoqlari va Milliy iqtisodiyot umuman, iqtisodiyotni texnologik qayta jihozlashni jadallashtirish, eksportni kengaytirish va importni qisqartirish imkoniyatlarini oshirish, turli turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashtirish va kooperatsiya qilish asosida mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va texnik aloqalarni rivojlantirish.Ushbu tendentsiyalar bilan bog’liq holda “yangi iqtisodiyot” tushunchasi keng tarqaldi, uni ishlab chiqarishga asoslangan iqtisodiyotdan “bilimga asoslangan iqtisodiyot”ga

• 7

• o’tish sifatida qarash kerak. Bunday iqtisodiyotda yangi texnologiyalami joriy etish korxonalarga foyda olish imkonini beradi va jamiyat taraqqiyoti bilim sohasidagi muvaffaqiyatlar bilan ko’proq belgilanadi.Keng ma’noda texnologiya - bu mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan bilimlar to’plami iqtisodiy resurslar... Tor ma’noda texnologiya - mahsulot ishlab chiqarish, materiallarni qayta ishlash va qayta ishlash, tayyor mahsulotlarni yig’ish, sifatni nazorat qilish va boshqarish jarayonida materiya, energiya, axborotni aylantirish usuli. Texnologiya usullar, texnikalar, ish tartibi, operatsiyalar va protseduralar ketma-ketligini o’z ichiga oladi va ishlatiladigan asboblar, jihozlar, asboblar, materiallar bilan chambarchas bog’liq

• 8

• Xulosa

• Odatda inshoni yuqorida aytilganidek xulosa bilan yakunlash odatiy holdir.Bu asosan inshoni tugatishning eng keng tarqalgan usuli.Biroq ayni paytda bu eng qiyin usul chunki bir tomondan yuqoridagilarni takrorlamaslik ikkinchi tomondan kompazitsiya mavzusidan chetga chiqmaslik.

• 9