Jahon mamlakatlari iqtisodiy

Shimoliy-g’arbiy rayon to’qimachilik sanoati, ko’mir qazib olish, qora metallurgiya, kemasozlik, mashinasozlik rivojlangani bilan xarakterlanadi. Xo’jalikning katta qismi ikki aglomeratsiyada-Liverpul va Manchesterda jamlangan.
1990- yillardan boshlab depressiv rayonlarda yangi sohalar rivojlana boshladi: elektronika va radioelektronika, avtomobilsozlik, aviatsiya priborsozligi va boshqalar. Ammo biroq ko’rsatilgan rayonlarda ommaviy ishlab chiqarish joylashgan bo’lsada, boshqaruv va ilmiy bo’linmalar mamlakatning janubida jamlangan.
Shunday qilib, Buyuk Britaniyada mintaqaviy (regional) ijtimoiy-iqtisodiy disproportsiya mavjud. Bu esa ularni yumshatish uchun davlat siyosatining zururligini taqozo etadi: yangi shaharlar, sanoat va ilmiy parklar, inqiroz (krizis) rayonlariga moliyaviy yordam ko’rsatuvchi markazlar tashkil etilishi zarur.
Yordam kerak bo’lgan ma’lum hududlarda qo’yidagi ko’rsatkichlar hisobga olinadi: ishsizlik darajasi, ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi, yangi ish o’rinlari yaratish istiqbollari.
Hududiy siyosatning asosiy maqsadlari-eski sohalarni tez almashtiruvchi sohalarga moslashtirish. Ularda butun depressiya rayonlari iqtisodiyoti joylashgan. 80-yillar boshigacha, «rivojlantirish rayonlari» ga boshqa hududlardan yirik kompaniyalarni jalb etishga zo’r berilgandi. Eng avval Janubiy Sharqiy, shuningdek TMK lar jalb qilindi. Bunga qo’shimcha to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy imtiyozlar yo’li bilan, ham infratuzilmani taraqqiy ettirish yo’li bilan erishildi.
1990 - yillarda kichik biznesni rivojlantirishga urg’u berildi. Ammo kichik firmalar axborotlar va zarur kapitalga, malakali ishchi kuchlarga, salmokli buyurtmachilar va boshqalarni talab qiladigan alohida «ishchi muhit» ga muhtoj. Shu sabab, ya’ni aholi va yirik sanoatlar joylashgan markazlardan olisdalik kichik biznesni rivojlantirishiga imkon bermadi.
Buyuk Britaniyada aholi zich hududlardan depressiv rayonlarga ularning migratsiyasini rag’batlantirish bo’yicha davlat dasturi ishlab chiqilgan. Ђarbiy Midlenddan va Janubi-Sharkdan (nisbatan rivojlangan rayonlar) «rivojlanayotgan rayonlar»ga kompaniyalarni o’tkazish ma’qullandi. Ayni paytda Janubiy-Sharqiy rayonlarda yangi qurilishlar cheklandi.
Hozirgi paytda regional dasturni qo’llab-quvvatlash uchun «tadbirkorlik zonasi» yaratilayapti. Bu uncha katta bo’lmagan er uchastkasida sanoat va tijorat korxonalari qurish va imtiyozli shartlar bilan barpo etilayapti. Er va mulk solig’idan 10 yilga ozod qilinadi, malakali kadrlar bepul tayyorlanadi.
Xukumat moliyaviy yordamini tanlab ko’rsatayapti: yangi loyihalar qo’llab-quvvatlanadi, qudratli ishlab chiqarish, sifatli tovar va xizmatlar va nihoyat fantalab loyihalar ma’qullanayapti.
Davlat fantalab korxonalarga loyihani amalga oshirishda minimal zarur mablag’lar ajratayapti. Yordam 30 yil muddatga qarz sifatida beriladi. Yangi korxona barpo etishda er sotib olishni qoplash uchun 1 ming funt-sterlingacha qarz olish mumkin.
Buyuk Britaniyaga mintaqaviy (regional) siyosatni amalga oshirish uchun EI mamlakatlariga a’zoligi yordam berayapti. EI «rivojlanayotgan rayonlar»da kompaniyalarga ko’mak berayapti, yordam loyiha qiymatining 20-30 % atrofida rayon «kategoriyasi» ga qarab belgilanadi.
Mamlakatda regional siyosat EI ning turli fond va muassasalaridan to’ldirilmoqda. Masalan, Buyuk Britaniyaning Evropa fondida mintaqaviy taraqqiyot kvotasi (1975 yilda tuzilgan) 21,4 dan 28,5% gacha uning summasi kattaligida.
Buyuk Britaniya fondi tashkil etilganidan buyon 3 mlrd. f. sterlingdan ziyodroq mablag’ oldi, uning 800 mln. f-st ga yaqini Shotlandiyaga, 450-Uels va Shimoliy rayonga, 400 mln. f-st. Shimoliy-Ђarbiy rayonga kelib tushdi. Mablag’lar asosan fonddan grafliklar va okruglarga turli xil infratuzilma ob’ektlari barpo etish uchun sarflandi. Ayni paytda e’tibor mintaqaviy rivojlantirish dasturiga qaratilmoqda: bu holda xarajatlar fonddan davlat xarajatlarini 55 % gacha qoplaydi.
Evropa ijtimoiy fondi o’zining mablag’larining katta qismini «rivojlanayotgan rayonlar» ga yo’naltirmoqda. U xarajatlarni 50 % gacha to’layapti. Natijada ishini yo’qotganlarni o’qitish, xo’jalik va sanoatni qayta qurish, ularni ishga joylashtirishga yordam berayapti.
Evropa investitsion banki «rivojlanayotgan rayonlar» ehtiyojlari uchun imtiyozli ssudalar bilan ta’minlayapti. Bu ham 50 % gacha xarajatlarni qoplashga yordam berayapti. Buyuk Britaniya inqiroz rayonlariga yordam Evropa hamjamiyati orqali ko’mir va po’lat, imtiyozli qarzlar, konchilar va metallurglarni o’qitish, uy-joy qurilishiga mablag’ sifatida kelib tushayapti.
Buyuk Britaniya yirik beshta savdo mamlakatlaridan bir sifatida AQSh, Germaniya, Yaponiya va Frantsiyadan keyin joy olgan. U sanoat mollari, neft, ximiyaviy moddalar, avtomobillar, avia kosmos uchun mahsulotlar, metallar, tayyor gazmol va mashinalar eksporti bo’yicha Evropada etakchi o’rinni egallaydi.
Buyuk Britaniya eksportining asosiy yo’nalishlari -AQSh (15 %), Germaniya (11,6 %). Frantsiya (9,6 %), Niderlandiya (7,3 %) va Irlandiya (6,9%) mamlakatlariga qaratilgan.
Buyuk Britaniya - bu yirik qishloq xo’jaligi tovarlari, xom ashyo, tayyor va oraliq mahsulotlari, shuningdek (EI mamlakatlari va Yaponiyadan) importchisi hisoblanadi. Mamlakat importining asosiy manbalari - AQSh (14 %), Germaniya (11,7 %), Frantsiya (7,7 %), Niderlandiya (6,1 %) va Belgiya (4,8 %) davlatlari hisoblanadi.
Buyuk Britaniya uchun import qiymatining eksportdan ortiq turishi xarakterlidir. Britaniya tovarlarining tashqi bozorda sotilishini qiyinlashishida funt sterling kursi dinamikasi bilan bog’liq: boshqa valyutalar bilan taqqoslaganda uning amaldagi kursi eng yuqori darajada turadi. Buyuk Britaniya eksportiga noqulay ta’sir qiladi va raqobatni o’tkirlashtiradi. Buyuk Britaniya – Evropalik bo’lmagan investorlar - AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan uchun bosh investitsiya ob’ektidir. Chet el investitsiyalari umumiy summasi 150 mlrd. dollardan oshadi. Xorijiy investorlarga Buyuk Britaniyada 15 % dan ko’proq ishchi o’rinlari tegishlidir.