Jahon tarixi fanidan “Munkexon hukmronligi davrida yakka mo‘g‘ul ulusi”

II.BOB.MUNKEXON HUKMROQNLIGI DAVRIDA MO’G’UL ULUSINING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI
Munke o‘z farmonlarini ishlab chiqdi va ularning qayta ko‘rib chiqilishini diqqat bilan kuzatib bordi. Munke Borjigin va Borjigid bo‘lmagan zodagonlarning ortiqcha xarajatlarini taqiqladi. U shahzodalarga beriladigan hadyalarni ham cheklab, ularni oddiy maoshga aylantirib, savdogarlarni soliqqa tortgan. Munke taniqli suiiste’mollarni cheklab qo‘ydi va mo‘g‘ullar homiylik qilgan savdogarlarning biznesini nazorat qilish uchun imperator tergovchilarni yubordi. U ularga imperator relay stantsiyalari, yam (marshrut) va paizalar , planshetlardan foydalanishni taqiqladi, bu esa tashuvchiga tinch aholidan tovarlar va xizmatlarni talab qilish huquqini beradi. Gyuk o‘lganligi sababli, ko‘plab mahalliy amaldorlar endi Gyuk ishlatgan qog‘oz qoralamalarni to‘lashni xohlamadilar. Munke, agar u Güyukning moliyaviy majburiyatlarini bajarmasa, bu savdogarlarni mo‘g‘ullar bilan biznesni davom ettirishni istamasligini tan oldi. Munke yuqori martabali mo‘g‘ul elitalari tomonidan chizilgan barcha qoralamalarni ushbu savdogarlarga to‘lagan. Ota-Malik Juvayniy: “Va tarixning qaysi kitobidan o‘qilgan yoki eshitilgan... bir podshoh boshqa podshohning qarzini to‘lagan”, deb ta’kidlagan.
O‘z qo‘shinlariga ruxsatsiz tinch aholini talon-taroj qilishga ruxsat bergan generallar va knyazlar Munke Xon tomonidan bir necha bor jazolangan. U Shimoliy Xitoy tilidan foydalangan, musulmon va uygʻur rasmiylari. Xoqonning bosh qozisi Jait-Jaloyir amaldori Menggeser, bosh kotibi esa xristian boʻlgan keraylarning bulgʻayi edi. Mungke Xonning 16 bosh viloyat amaldorlaridan to‘qqiz nafari, albatta, musulmon edi. U Guyukning uch amaldorini qayta tayinladi: Xitoyda Mahmud Yalavach, Turkistonda Masud begim va Eronda Oyrotdan Arg‘un aka . Munke suddagi buyuk qozi lavozimini bosh kotib lavozimidan ajratdi.
1253-yilda Munke Buyuk Xon Ogedey davridan beri mo‘g‘ul va mo‘g‘ul bo‘lmagan zodagonlar tomonidan ortiqcha pul muomalasiga barham berish uchun qog‘oz pullar chiqarilishini nazorat qilish uchun Pul ishlari bo‘limini tuzdi. Uning hokimiyati suxe yoki kumush quymasiga asoslangan yagona o‘lchovni o‘rnatdi, ammo mo‘g‘ullar o‘zlarining chet el fuqarolariga tangalar nominalda zarb qilish va an’anaviy ravishda ishlatadigan og‘irlikdan foydalanishga ruxsat berishdi. Ögedey, Gyuyuk va Munke hukmronligi davrida moʻgʻul tangalari Oʻrta Osiyoda oltin va kumush tangalar, Kavkaz, Eron va Bolgʻorda mis va kumush tangalar bilan koʻpaydi.
1252–1259-yillarda Munke moʻgʻul imperiyasini, jumladan Eron, Afgʻoniston, Gruziya, Armaniston, sobiq Kiyev Rusining bir qismi, Oʻrta Osiyo va Shimoliy Xitoyni roʻyxatga oldi. Xitoyda aholini roʻyxatga olish 1252-yilda yakunlangan boʻlsa-da, uzoq shimoli-gʻarbiy Novgorod 1258–1259-yil qishigacha hisobga olinmagan. 1257-yilda Novgorodda mo‘g‘ullar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olon bo‘ldi, lekin Aleksandr Nevskiyshaharni mo‘g‘ullar ro‘yxatiga va soliqqa bo‘ysunishga majbur qildi. Yangi aholini ro‘yxatga olishda nafaqat uy xo‘jaliklari, balki 15–60 yoshdagi erkaklar soni, dalalar, chorva mollari, uzumzorlar va bog‘lar soni ham hisobga olindi.
Fuqarolik ro‘yxatida hunarmandlar alohida qayd etilgan, harbiy ro‘yxatga olishda yordamchi va oddiy uy xo‘jaliklari ajratilgan. Tasdiqlangan dinlarning ruhoniylari ajratilgan va hisobga olinmagan. Yangi reestr tugallangach, bir nusxasi Qorakorum shahriga, bir nusxasi esa mahalliy ma’muriyatda qoldirildi. Munke imperator agentlari tomonidan yig‘iladigan, muhtoj bo‘linmalarga yuborilishi mumkin bo‘lgan qat’iy so‘rov solig‘ini yaratishga harakat qildi. Dastlab, maksimal stavka Yaqin Sharqda 10–11 oltin dinor va 6–7 taelda belgilandi.
Uy egalari sinflarining noroziliklari bu nisbatan past ko‘rsatkichni 6-7 dinor va taelgacha pasaytirdi. Ba’zi amaldorlar boylarning eng yuqori stavkasini 500 dinorga oshirdilar. Islohot soliq yukini engillashtirmagan bo‘lsa-da, to‘lovlarni oldindan aytish mumkin bo‘ldi. Shunday boʻlsa-da, aholini roʻyxatga olish va unga yordam bergan regressiv soliqlar gʻarbiy tumanlarda xalq gʻalayonlari va qarshiliklarni keltirib chiqardi.
1259 yilda Gruziya qiroli David VI mo‘g‘ullarga qarshi muvaffaqiyatsiz qo‘zg‘olon ko‘tardi va keyin Kutaisiga qochib ketdi va u erdan g‘arbiy Gruziyadagi Imereti ustidan amalda alohida hukmdor sifatida hukmronlik qildi. 1261-yilda u keyinchalik mo‘g‘ullar hukmronligini tugatishga uringan David VII ga boshpana berdi. Ammo David Ulu moʻgʻullar bilan sulh tuzib, 1262-yilda Tbilisiga qaytib keldi. Munke va Batuning amaldori Argʻun gruzin va arman zodagonlarini qattiq jazoladi, shaharlarini talon-taroj qildi va koʻzga koʻringan rahbarlarini qatl qildi.
U gruzinlarni olti tumenga ajratdi. Bu orada Bayju saljuqiylar qoʻzgʻolonini bostirdi Sulton Kaykaus II 1256-yilda Anqara yaqinida va Sharqiy Turkiyada moʻgʻul hokimiyatini tikladi. Bu vaqtga kelib kashmirliklar qo‘zg‘olon ko‘tardilar va Munke o‘zining generallari Sali va Takudarni saroy o‘rniga va buddist usta Otochini Kashmirga darugachchi qilib tayinladi. Biroq, Kashmir shohi Otochini Srinagarda o‘ldirdi. Soli yana bostirib kirib, podshohni o‘ldiradi va qo‘zg‘olonni bostiradi, shundan so‘ng mamlakat uzoq yillar Mo‘g‘ullar imperiyasiga bo‘ysunadi.
Munke 1251-yilda Mo‘g‘ul imperiyasidagi barcha buddistlarning boshlig‘i etib, Xayyunni Mo‘g‘uliston imperiyasi boshlig‘i etib tayinlaganini Munke tasdiqladi. 1253-yilda Kashmirlik Namo imperiyadagi barcha buddist rohiblarning boshlig‘i etib tayinlandi. 1252-1253-yillarda Tibetni bosib olish davrida barcha buddist ruhoniylar soliqdan ozod qilingan. Tibet Karma Pakshi, 2-Karmapa Lama, Munke homiyligini oldi. Munke Afg‘onistonda bobosi Chingizxon bilan uchrashgan keksa Taoist rohib Qiu Chujidan hayratda qolgan edi. Munke Li Chjichangni daochilar boshlig‘i qilib tayinladi. Biroq, daochilar o‘zlarining boyliklari va mavqelarini tortib olish orqali foydalanganlar.
Munke Taoistlardan buddizmni qoralashni to‘xtatishni talab qildi. Munke Xubilayga o‘z hududida daochilar va buddistlar o‘rtasidagi ruhoniy nizolarni tugatishni buyurdi. Xubilay 1258-yil boshida Taoist va Buddist yetakchilarining konferentsiyasini chaqirdi. Konferentsiyada daochilarning da’vosi rasman rad etildi va Xubilay ularning 237 ta ibodatxonasini majburan buddizmga aylantirdi va soxta matnlarning barcha nusxalarini yo‘q qildi.
Xethum I (o‘tirgan) Qorakorumdagi mo‘g‘ullar saroyida "mo‘g‘ullarning hurmatini qozongan". "Tatarlar tarixi", Korikuslik Hayton , 1307-yil.
Abbosiylar xalifaligi va Ismoiliylar davlatini zabt etganiga qaramay, Munke musulmonlar idrokini yoqladi. U va Hulagu Najafdagi o‘n ikki jamoani soliqdan ozod qilingan avtonom cherkovga aylantirdilar. U oʻzidan oldingilar singari ulamolar, rohiblar, cherkovlar, masjidlar, monastirlar va tabiblarni soliqdan ozod qilgan.
Munke hukmronligi davrida Fransiyalik Lui IX Uilyam Rubrukni musulmonlarga qarshi moʻgʻullar bilan ittifoq tuzmoqchi boʻlgan diplomat sifatida yubordi. Bu vaqtga kelib Munke xotun Og‘ul-Xoimish allaqachon vafot etgan edi. Fransuz elchisini ko‘p oylar kutgach, Munke 1254-yil 24-mayda Uilyam Rubrukni rasman qabul qildi. Rubruk unga Isoning so‘zini tarqatish uchun kelganini aytdi . Keyin u Qorakorumdagi nasroniylarga yordam berish uchun qoldi va mo‘g‘ullar tomonidan uyushtirilgan raqib dinlar o‘rtasidagi bahslarda qatnashdi. Munke Xon 1255-yilda Uilyam Rubrukni uyiga qaytarish uchun chaqirdi. U Rubrukka shunday dedi:
"Biz mo‘g‘ullar yagona Xudoga ishonamiz, Uning yordamida yashaymiz va o‘lamiz, - dedi u so‘ng, "Xudo qo‘lga turli barmoqlar berganidek, odamlarga ham turli yo‘llarni berdi. ularni kuzating". U Xudo mo‘g‘ullarga shamanlarini berganini tushuntirdi. Munke Lui IX ga hamkorlik qilishni taklif qildi, lekin barcha masihiylarni ogohlantirdi: “Agar siz abadiy Xudoning farmonini eshitib, tushunsangiz, unga e’tibor berishni va ishonishni xohlamasangiz... va bu ishonch bilan siz bizga qarshi qo‘shin olib kelsangiz - biz nima qilishimiz mumkinligini bilamiz”.
Mo‘g‘ullar saroyiga Lotin imperiyasi va Nikaya imperiyasining elchilari ham Munkexon bilan kelishib olish uchun kelishdi. 1252-yilda Kichik Armaniston qiroli Xethum I Mo‘g‘ulistonga sayohatini boshladi. U ko‘plab dabdabali sovg‘alar olib keldi va Qorakorumda Munke bilan uchrashdi. U 1254-yil 13-sentabrda Munke bilan tinglovchilar oʻtkazdi, Gʻarbiy Osiyodagi nasroniylik masalalari boʻyicha xoqonga maslahat berdi va Munkedan uning shaxsi va saltanati daxlsizligini kafolatlovchi hujjatlarni oldi. Arman hujjatlariga ko‘ra, Xethum xoqon va uning amaldorlaridan nasroniylikni qabul qilishni so‘ragan. Bunga javoban Munke o‘z fuqarolariga chinakam sig‘inishlarini xohlayotganini tushuntirdi. Masih, lekin u ularni dinlarini o‘zgartirishga majburlay olmadi. Munke, shuningdek, Xethumga Bag‘dodga hujum qilishga tayyorlanayotganini va agar ular u bilan hamkorlik qilsalar, Quddusni nasroniylarga topshirishini aytdi. Xethum boshqa salibchilarni undan oʻrnak olishga va moʻgʻul hukmronligiga boʻysunishga qattiq daʼvat etdi, lekin u faqat Antioxiya knyazligi va Tripoli okrugi hukmdori boʻlgan kuyovi Bogemond VI ni koʻndirdi, u bir paytlar oʻz boʻysunishni taklif qildi. 1250-yillarda Armaniston Kilikiya qirolligi qoʻshinlari va Bogemond VI tez orada G‘arbdagi Munke armiyasiga yordam beradi.
Shamanlar saroyda muhim rol o‘ynagan va ba’zan urushga tayyorgarlik ko‘rishga ta’sir qilgan.