Jahon tarixi fanidan «Qadimgi Rim tarixi, tarixshunosligi»

III bob. Qadimgi Rim tarixshunosligi bo’yicha birlamchi va ikkilamchi manbalar
Ushbu tadqiqotda foydalanilgan asosiy manbalar turli xil qadimgi Rim matnlari, masalan, Yuliy Tsezar, Tsitseron va Liviyning yozuvlari edi. Ushbu birlamchi manbalar Rimning respublika davridagi, shuningdek, ilk imperiya davridagi tarixi haqida batafsil ma'lumot bergan. O‘sha davr voqealari va odamlari haqida chuqurroq tushunchaga ega bo‘lish uchun arxeologik dalillar, tangalar, yozuvlar kabi qo‘shimcha birlamchi manbalarga ham murojaat qilingan. Bu manbalar o‘sha davr tarixini to‘liqroq tasvirlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ushbu tadqiqot uchun foydalanilgan ikkilamchi manbalar qatoriga turli manbalar, jumladan, adabiy asarlar, arxeologik materiallar, yozuvlar, tangalar va boshqa artefaktlar kiradi. Adabiy manbalar Rim imperiyasining siyosiy, ijtimoiy va madaniy tarixi haqida ma’lumot berdi. Bu manbalarga Liviy, Plutarx, Tatsit va Suetonius kabi Rim mualliflarining tarixi, tarjimai holi va boshqa asarlari kiritilgan. Rim imperiyasining moddiy madaniyati haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun ashyolar va yodgorliklar kabi arxeologik materiallardan ham foydalanilgan. Yozuvlar, tangalar va boshqa artefaktlar Rim xalqining kundalik hayoti haqida qo'shimcha ma'lumot berdi. Bundan tashqari, Rim imperiyasi tarixshunosligi haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun Edvard Gibbon va Mommsen kabi zamonaviy tarixchilarning asarlari bilan maslahatlashildi. Qadimgi Rim tarixnavisligidagi mavzular keng tadqiq qilingan. Turli adabiy manbalarni tahlil qilish natijasida bir qancha umumiy mavzular aniqlandi. Bularga dinning ahamiyati, davlatning roli, harbiylarning ta'siri va shaxsning ahamiyati kiradi. Qadimgi Rim tarixshunosligida din muhim mavzu edi. Xudolar va ma'budalar hokimiyat va kuchning yakuniy manbai sifatida ko'rilgan. Ular Rim davlatining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi uchun javobgar deb hisoblangan. Tarixchilar ko'pincha xudolar nomi bilan o'tkaziladigan diniy marosimlar va marosimlarga e'tibor berishgan. Qadimgi Rim tarixshunosligida davlatning roli yana bir muhim mavzu edi. Tarixchilar ko'pincha Rim Respublikasining siyosiy tuzilishi, Rim imperiyasining yuksalishi va qulashi, Rim huquqining ta'sirini muhokama qilishdi. Shuningdek, ular Rim davlatining ijtimoiy tuzilishini, jumladan Senat, magistratura va imperatorning rollarini muhokama qildilar. Harbiylarning ta'siri ham Qadimgi Rim tarixshunosligida umumiy mavzu bo'lgan. Tarixchilar ko'pincha rimliklar tomonidan olib borilgan turli harbiy yurishlarni va bu yurishlarning Rim davlatiga ta'sirini muhokama qilishdi. Ular, shuningdek, rimliklar tomonidan qo'llanilgan turli xil taktika va strategiyalarni muhokama qilishdi. Va nihoyat, shaxsning ahamiyati Qadimgi Rim tarixshunosligida umumiy mavzu edi. Tarixchilar ko'pincha Rim davlatining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga hissa qo'shgan turli shaxslarni muhokama qilishgan. Ular Rimning mashhur sarkardalari, siyosatchilari va faylasuflarining hayoti va yutuqlarini muhokama qildilar¹⁴.
Qadimgi Rim tarixnavisligidagi mavzular va tendentsiyalarni tahlil qilish qiziqarli naqshlarni ochib berdi. Birinchidan, tarixshunoslik tadqiqotining yo‘nalishi vaqt o‘tishi bilan Rim imperiyasining siyosiy va harbiy tarixiga e’tibor qaratishdan uning ijtimoiy, madaniy va diniy jihatlarini o‘rganishga yanada nozik yondashuvga o‘zgarganligi aniq. Ushbu siljish tarixni o'rganishda an'anaviy hikoyaga asoslangan yondashuvdan voz kechish, kengroq manbalarni, jumladan, arxeologik dalillar va adabiy matnlarni hisobga oladigan tahliliy yondashuvga o'tish bilan birga keldi.
Ikkinchidan, ko‘rinib turibdiki, Qadimgi Rim tarixshunosligini o‘rganish fanlararo xususiyatga ega bo‘lib, olimlar Rim dunyosini yaxshiroq tushunish uchun falsafa, sotsiologiya, antropologiya va tilshunoslik kabi bir qator fanlarga tayanadi. Ushbu fanlararo yondashuv Rim dunyosini yanada nozik va kontekstli tushunish imkonini berdi va olimlarga Rim jamiyati va madaniyatining murakkabliklarini batafsilroq o'rganish imkonini berdi. Uchinchidan, ko‘rinib turibdiki, qadimgi Rim tarixshunosligini o‘rganish ko‘lami borgan sari globallashib bormoqda. Olimlar Rim imperiyasining an’anaviy chegaralaridan tashqariga qarab, boshqa madaniyat va jamiyatlarning Rim tarixiga o‘zaro ta’siri va ta’sirini o‘rgana boshladilar. Bu Rim dunyosini yanada yaxlitroq tushunishga, shuningdek, Rim imperiyasining kengroq dunyodagi rolini yaxshiroq tushunishga imkon berdi. Nihoyat, aniqki, Qadimgi Rim tarixshunosligini o'rganish hozirda o'rganilayotgan mavzular va istiqbollar doirasi jihatidan tobora xilma-xil bo'lib bormoqda. Olimlar Rim dunyosining ijtimoiy va madaniy dinamikasini yaxshiroq tushunish uchun jins, irq, sinf va jinsiylik kabi bir qator mavzularni o'rganishni boshladilar. Bu Rim dunyosini yanada nozik va murakkab tushunish imkonini berdi va olimlarga Rim hayotining ijtimoiy, siyosiy va diniy tomonlarini batafsilroq o'rganish imkonini berdi. Umuman olganda, so'nggi bir necha o'n yilliklar ichida Qadimgi Rim tarixshunosligini o'rganish sezilarli darajada rivojlanganligi aniq. Bu evolyutsiya tarixnavislik tadqiqotlari yo‘nalishining o‘zgarishi, shuningdek, Rim tarixini o‘rganishga tobora ko‘proq fanlararo va global yondashuvga o‘tish bilan bog‘liq. Ushbu o'zgarish Rim dunyosini yanada nozik va kontekstli tushunishga imkon berdi va olimlarga Rim jamiyati va madaniyatining murakkabliklarini batafsilroq o'rganish imkonini berdi. Ushbu dissertatsiyaning asosiy cheklovi birlamchi manbalarning etishmasligidir. Ikkilamchi manbalardan koʻp maʼlumotlar olingan boʻlsa-da, birlamchi manbalarning yoʻqligi tadqiqotning faqat manbalar talqini bilan cheklanishini anglatardi. Bu natijalarda potentsial noxolislikka olib kelishi mumkin, chunki mualliflarning talqinlari o'zlarining shaxsiy qarashlari va qarashlari bilan ranglanadi. Bundan tashqari, foydalanilgan manbalar asosan Rim mualliflari tomonidan yozilgan bo'lib, boshqa madaniyat va jamiyatlarning fikrlarini hisobga olmagan bo'lishi mumkin. Ushbu dissertatsiyaning yana bir cheklovi arxeologik dalillarning yo'qligi. Ba'zi arxeologik dalillar mavjud bo'lsa-da, ular cheklangan edi va aniq xulosalar chiqarish uchun foydalanish mumkin emas edi. Bu shuni anglatadiki, tadqiqot yozma manbalar bilan cheklangan bo'lib, ular sharhlash uchun ochiq va bir tomonlama bo'lishi mumkin. Va nihoyat, ushbu dissertatsiya tadqiqot uchun mavjud bo'lgan vaqt bilan cheklangan. Tadqiqot uch oy davomida o'tkazildi va bu chuqur tahlil qilish uchun etarli vaqt emas edi. Natijada, tadqiqotdan olingan xulosalar to'liq to'g'ri bo'lmasligi mumkin va ishonchliroq xulosalar chiqarish uchun qo'shimcha tadqiqotlar talab qilinishi mumkin. Qadimgi Rim tarixini oʻrganish va uning tarixshunosligi doimiy va doimiy rivojlanib boruvchi tadqiqot sohasidir. Shunday qilib, Rim imperiyasi haqidagi tushunchamizni yanada chuqurlashtirish uchun tadqiqotning bir qancha potentsial yo'llari mavjud. Ulardan birinchisi qadimgi Rim tarixchilari foydalangan manbalarni keyingi tadqiq qilishdir. Qadimgi Rim tarixchilari tomonidan foydalanilgan manbalarni batafsilroq tahlil qilish va bu manbalarni talqin qilish va ishlatish usullari Rim imperiyasini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bunga qo'shimcha ravishda, qadimgi Rim tarixchilarining o'z manbalaridan foydalanish usullarini chuqurroq o'rganish qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish haqidagi hisobotlarini tuzish usullarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Tadqiqotning yana bir potentsial sohasi qadimgi Rim tarixchilari va ularning auditoriyalari o'rtasidagi munosabatlarni yanada o'rganishdir. Qadimgi Rim tarixchilarining o‘z tinglovchilari bilan muloqot qilish usullari va ularning o‘tmish haqidagi hikoyalariga tinglovchilarining munosabati qadimgi Rim tarixchilarining o‘z tinglovchilari bilan qanday tushunishi va ular bilan muloqotda bo‘lganligi haqida qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin. Bu qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish haqidagi hikoyalarini qanday tuzganligini, shuningdek, ularning tomoshabinlari ushbu hikoyalarga qanday munosabatda bo'lganini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Va nihoyat, qadimgi Rim tarixchilarining¹⁵ o'tmish haqidagi hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini qo'llash usullarini yanada chuqurroq o'rganish qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish haqidagi ma'lumotlarini qurish usullari haqida qimmatli fikrlarni berishi mumkin. Qadimgi Rim tarixchilarining o‘tmish haqidagi hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini qo‘llaganliklarini o‘rganib chiqib, qadimgi Rim tarixchilarining o‘z auditoriyalariga qanday ta’sir ko‘rsatishga harakat qilganliklarini yaxshiroq tushunish mumkin. Bu qadimgi Rim tarixchilari o'zlarining o'tmish haqidagi hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini qo'llaganliklarini, shuningdek, o'z auditoriyalarining ushbu hikoyalarga qanday munosabatda bo'lishlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Bular Rim imperiyasi haqidagi tushunchamizni yanada chuqurlashtirish uchun o‘rganilishi mumkin bo‘lgan tadqiqot yo‘llarining faqat bir qismidir. Tadqiqotning ushbu potentsial yo'llarini o'rganish orqali Rim imperiyasi va uning tarixshunosligi haqida yaxshiroq tushunchaga ega bo'lish va qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish haqidagi ma'lumotlarini yaratish usullarini yanada to'liqroq tushunish mumkin. qadimiy Rim tarixnavisligining respublikadan to oxirgi Rim imperiyasigacha bo‘lgan davrdagi taraqqiyoti ko‘rib chiqiladi. U Rim tarixchilarining tarixni yozishga bo'lgan turli yondashuvlarini va ularning asarlari Rim o'tmishi haqidagi hikoyani shakllantirish usullarini o'rganadi. Shuningdek, u Rim tarixshunosligining Rim imperiyasi ichidan va undan tashqaridagi tarixchilarning keyingi avlodlariga ta'sirini baholaydi. Dissertatsiyada turli xil dastlabki manbalarga tayangan holda, Liviy, Tatsit, Ammian Marcellin kabi yirik Rim tarixchilarining asarlari o‘rganilib, ular asarlarining davr tarixshunosligiga ta’siri baholanadi. Shuningdek, u Rim imperiyasining tanazzulining tarixni yozishga ta'sirini ko'rib chiqadi va keyingi tarixchilar o'zlarining o'tmishdoshlari asarlariga qanday munosabatda bo'lishlari va ularni qayta talqin qilish usullarini o'rganadilar. Nihoyat, dissertatsiyada Rim tarixnavisligining merosi va uning zamonaviy tarixshunoslikka aloqadorligi baholanadi. Ushbu dissertatsiya qadimgi Rim tarixnavisligi haqida toʻliq maʼlumot berishga va Rim tarixchilarining asarlari oʻtmishni tushunish va talqin qilish uslubimizni qanday shakllantirganini koʻrsatishga intiladi. Qadimgi Rim tarixi eramizdan avvalgi 753-yilda Rim shahrining barpo etilganidan to eramizning 476-yilidagi qulashigacha boʻlgan murakkab va xilma-xil mavzudir. Bu davrda Rim kichik shahar-davlatdan O'rta er dengizi bo'ylab va undan tashqarida joylashgan kuchli imperiyaga aylandi. Binobarin, Rim tarixi siyosiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishlarning boy va murakkab gobelenidir. Tarixchilar asrlar davomida Rim tarixini turli manbalardan, jumladan, arxeologik dalillar, yozma ma'lumotlar va yozuvlardan foydalangan holda o'rganishgan. Bu dalillar Rim imperiyasining yuksalishi va qulashi, shuningdek, uning fuqarolari hayotini tiklash uchun ishlatilgan. Qadimgi Rimning tarixshunosligi keng va xilma-xil bo'lib, Rim hukmdorlarining dastlabki ma'lumotlaridan tortib, zamonaviy tarixchilarning so'nggi asarlarigacha. Rim tarixining dastlabki ma'lumotlari Rim imperiyasi va uning hukmdorlarini ulug'lashga intilgan Liviy va Plutarx kabi Rim fuqarolari tomonidan yozilgan. Keyinchalik, Tatsit va Suetonius kabi Rim tarixchilari Rim tarixining ko'proq tanqidiy nuqtai nazarini taqdim etdilar, ko'pincha imperiyaning qorong'u tomonlariga e'tibor qaratdilar. Zamonaviy davrda tarixchilar Qadimgi Rim tarixini o'rganishni davom ettirdilar, ko'pincha Rim Respublikasi, Rim imperiyasi va Rim hukmronligining O'rta er dengizi mintaqasiga ta'siri kabi muayyan mavzularga e'tibor qaratdilar. Tarixchilar, shuningdek, oddiy rimliklarning hayotini o'rganishga, ularning kundalik hayotini va imperiya bilan aloqa qilish usullarini o'rganishga harakat qilishgan. Ularning ishi orqali biz Qadimgi Rim tarixi va uning merosi bugungi dunyoni qanday shakllantirgani haqida batafsilroq tushunchaga ega bo'lishimiz mumkin. Qadimgi Rim tarixi asrlar davomida ko'plab o'rganish va tadqiqotlar mavzusi bo'lib kelgan, tarixchilar va olimlar o'tmish haqiqatini ochishga va Rim imperiyasini shakllantirgan voqealarni tushunishga harakat qilmoqdalar. Tarixshunoslik tarixni o'rganish, sharhlash va yozish usuli bo'lib, Qadimgi Rim tarixini o'rganish uchun ishlatilgan. Ushbu insho Qadimgi Rim tarixnavisligi haqida umumiy ma'lumot beradi, tarixchilar tomonidan qo'llanilgan dalillarning asosiy manbalari, tarixchilarning turli yondashuvlari va Qadimgi Rim tarixnavisligining zamonaviy jamiyatga ta'siri muhokama qilinadi. Qadimgi Rim tarixini o'rganish uchun tarixchilar uzoq vaqtdan beri turli manbalarga tayanganlar. Arxeologik dalillar, yozuvlar va adabiyotlar kabi birlamchi manbalar o'tmishga bevosita oyna beradi. Ikkinchi darajali manbalar, masalan, tarixiy hikoyalar va tarjimai hollar o'tmish haqida ko'proq izoh beradi. Tarixchilar, shuningdek, Qadimgi Rim tarixi haqida tushunchaga ega bo'lish uchun numizmatika, san'at va me'morchilik kabi bir qator boshqa manbalardan ham foydalanadilar. Qadimgi Rim tarixini o'rganish uchun tarixchilar ham turli yondashuvlardan foydalanganlar. An’anaviy yondashuvlar o‘tmish voqealarini xronologik tartibda o‘rganib, tarixni hikoya qilishga qaratilgan. Marksistik tarixshunoslik kabi tanqidiy yondashuvlar o‘tmishni ko‘proq tahliliy nuqtai nazardan o‘rganadi, voqealarning asosiy sabablarini va ularning jamiyatga ta’sirini o‘rganadi. Postmodern tarixshunoslik kabi so‘nggi yondashuvlar tarixning an’anaviy qarashlariga qarshi chiqadi va o‘tmishga tanqidiyroq nazar bilan qaraydi. Qadimgi Rim tarixshunosligini o'rganish zamonaviy jamiyatga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Unda Rim imperiyasining rivojlanishi, uning siyosiy va ijtimoiy tuzilishi, dunyoga ta’siri haqida tushuncha berilgan. Shuningdek, u qadimgi Rimliklarning madaniyati va qadriyatlarini, ularning zamonaviy jamiyatga ta'sirini chuqurroq tushunish imkonini berdi. Bundan tashqari, qadimgi Rim tarixshunosligi Rim imperiyasida dinning roli va uning zamonaviy jamiyat taraqqiyotiga ta'sirini o'rganish uchun ishlatilgan. Nihoyat, Qadimgi Rim tarixshunosligi Rim imperiyasining merosini va uning zamonaviy dunyoga ta'sirini o'rganish uchun ishlatilgan. Tarixshunoslik tarixning qanday yozilishi va turli odamlar tomonidan qanday talqin qilinishini o'rganadi. Bu qadimgi Rim tarixini o'rganishning muhim qismidir, chunki u turli mualliflar bir xil voqealarni qanday izohlaganligini tushunishga imkon beradi. Tarixshunoslik murakkab va doimiy rivojlanib boruvchi soha bo‘lib, o‘tmishni hech qachon to‘liq anglab bo‘lmaydi, degan fikr ilgari surilgan (Gaddis, 2002). Tarixshunoslikni oʻrganish muayyan tarixni yozishda foydalanilgan maʼlumotlar manbalarini koʻrib chiqishni, soʻngra bu manbalardan qanday foydalanilganligini tekshirishni oʻz ichiga oladi. Xuddi shu hodisaning turli talqinlarini va bu talqinlarning vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarganligini hisobga olish ham muhimdir. Masalan, miloddan avvalgi 31-yilda boʻlib oʻtgan Aktium jangi turli mualliflar tomonidan turlicha talqin qilingan va bu talqinlar vaqt oʻtishi bilan oʻzgargan. Turli mualliflar tarixni yozishga qanday yondashganligini tushunishda tarixshunoslik ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ayrim mualliflar muayyan hodisaning harbiy jihatlariga e’tibor qaratgan bo‘lsa, boshqalari ijtimoiy va siyosiy jihatlarga e’tibor qaratgan. Bu bir xil hodisaning turlicha talqin qilinishiga olib kelishi mumkin, keyin ularni o'rganish va solishtirish mumkin. Qolaversa, tarixshunoslik bizga ma’lum voqea va odamlarning qanday esda qolganligini, ular haqida yozilishiga qarab xotirasi qanday shakllanganligini tushunishga yordam beradi. Bu qadimgi Rim dunyosini tushunishda muhim ahamiyatga ega, chunki bu bizga turli mualliflar bir xil voqealarni qanday eslab, talqin qilganliklarini ko'rishga imkon beradi. Druz vafotidan so'ng ittifoqchilar Rimga qarshi urush boshlagan. Qo'zg'olon avval Avskul shahrida boshlangan, keyin O'rta va janubiy Italiyaga yoyilgan. Yirik quldorlik xo'jaligi rivojlangan Umbriy va Etruriya Rimga sodiq bo'lib qolgan. Samniylar, kukanlar, marslar qo'zg'olonning ilg’or ishtirokchilari bo'lganlar. Marslardan Silon va samniylardan Gay Mutiya qo'zg'olonning harbiy kuchlarini uyushtirishga boshchilik qilganlar. Qo'zg'olonchilar armiyasini tuzishgan. Qo'zg'olonchilar Korfniy shahrini poytaxti qilib, uni Italiya deb o'zgartirganlar. Poytaxtda turli shahar va qabilalardan 500 a'zodan iborat senat to'plagan. Senat 2 ta konsul va 12 pretor saylangan. Rim bilan uning ilgarigi ittifoqchilari orasida boshlangan bu urush og'ir va keskin tus olgan. Dastlab qo'zg'olonchilar g'alabalar qilgan. Rim senati Gay Mariy va Korneliy Sullani qo'shinga rahbarlik qilishga chaqirganlar. Rim plebsi ham davlatdan norozi bo'la boshlagan edi. Rim qo'shini g'alabalarga erisha olmagach, rimliklar o'z ittifoqchilariga munosabatlarini o'zgartirganlar. Miloddan avvalgi 90 yillar oxirida Yuliy Sezar Rimga sodiq ittifoqchilarga Rim grajdanlik huquqlarini berishni va'da qilgan qonun chiqartirgan. Bu qonun qo'zg'olonni bo'shashtirgan. Harbiy ustunlik asta-sekin rimliklar tomoniga o'tgan. Qo'zg'olon bostirilgan. Qo'zg'olonchilar yengilgan bo'lsada grajdanlik huquqini olgan. Italyada ittifoqchilar urushi tugamasdan oldin Rim O'rta yer dengizi sharqidagi Pontiya podsholigi bilan og'ir kurashga kirishgan. Bu davlatning g'ayratli va jasur podshosi Mitridat IV Yevpater qudratli qurolli kuchlar va katta flot barpo qilgan. U Armaniston podshosi Tihron II bilan ittifoq tuzgan. Bu vaqtda Parfiya va Salavkiylar davlatlari zaiflashgan edi. Shu sababli Mitridat Kappadokiyani bosib olgan. Sharqda Pontiyaning kuchayib ketishidan Rim senati tashvishga tushgan. Pontiya Vifiniya davlatini ham bosib olib¹⁶, Rimning Osiyodagi viloyatlarida qo'zg'olonlar uyushtirishga uringan va Rim viloyatlariga bostirib kirgan. Rim sudxo’rlari Mitridat buyrug'i bilan qirib tashlangan, rimliklar qullikka solgan kishilarni ozod qilgan. Mitridat Kichiki Osiyoda Egey arxipelagini egallab o'z ta'sirini Yevropa Yunonistoni va Makedoniyaga o'tkazgan. Mitridat ittifoqchisi Tehron II Mesopotamiyaning shimoli, Suriya va Falastinni ishg'ol qilgan. Egey havzasidagi mamlakatlarda rimliklarning ahvolini og'irlashtirgan. Miloddan avvalgi 88-yilda Rim Senati ilgari konsul bo’lib ishlagan Korneliy Sullani Mitridat bilan urushga bosh qo'mondon qilib tayinlagan. U o'z legionlari bilan Bolqon yarim oroliga tomon yo'l olgan. Xalq tribuni Sulfitsiy Ruf Sullani Rimga chaqirtirib olish, uni bo'shatish, o'rniga Gay Mariyni tayinlash haqida qaror chiqartirgan. Sulla o'z qo'shni bilan Rim ustiga yurish qilgan. Gay Mariy va Sulla qo’shinlari o'rtasida jang bo'lgan. Sulla Rimni egallagan. Ruf qo'lga tushgan va o'ldirilgan. Gay Mariy Afrikaga qochib ketib, Karfagen xarobalarida bekinib yashagan. Sulla Rim senatida tartib o'rnatgan. Xalq majlisi huquqi va xalq tribunlari huquqlari cheklab qo'yilgan. Sulla shundan so'ng sharqqa otlangan. Ikkinchi konsul Sinna populyarlar tomoniga o'tadi. Ularni mariychilar qo'llab quvvatlagan. Sinna avval Rimdan qochib ketadi. Gay Mariy qaytib keladi. Ular ikkalasi Rimni egallashgan. Sulla joriy qilgan tartiblarni bekor qilgan. Optimatlarni qirib tashlagan. Mariy qullar yordamidan foydalangan. Ko’p o’tmay Gay Mariy kasallanib o'lgan. Bu vaqtda Sulla Pontiyaga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borayotgan edi. U miloddan avvalgi 87-yilda Epirdan Beotiyaga o'tgan. Rim armiyasi Afinani qamal qiladi va egallaydi. Makedoniyadan Beotiyaga Mitridat IV qo'shinlari keladi. Xeroniya tog'i yonida Sulla qo'shinlari bilan Mitridat armiyasi jang qiladi, Pontiya armiyasi tor-mor qilinadi. Orxomen yonidagi ikkinchi jangdan so'ng Mitridat armiyasi Osiyoga qochadi.
Miloddan avvalgi 86-yilda Rimdan populyarlar tomonidan yuborilgan Flakk armiyasi Yunonistonga kelgan, Sulla armiyasida oylik ko'p berilishini bilib, uni askarlari Sulla tomoniga o'tib ketgan. Flakk o'ldirilgan. Flakk o'rniga Gay Flaviy Fambriya tayinlangan. U o'z qo'shini bilan Mitridat qo'shinini Propontida sohilida qattiq mag'lubiyatga uchratgan va Kichik Osiyoga o'tib, Pergamni ishg'ol qilgan. Mitridat Sullaga sulh taklif qilgan. Miloddan avvalgi 85-yilda Dardan shahrida sulh tuzilgan. Unga ko'ra Mitridat Vifiniya va Kapnadokiyani bo'shatishi, tovon to'lashi, kemalarni rimliklarga topshirishi kerak edi. Lekin Mitridat hokimiyatni o’z qo'lida saqlab qolgan. Sulla o'z dushmani Gay Flaviy Fambriyaga qarshi kurashga tayyorlanayotgan edi. Gay Flaviy Fambriya qo'shini Sulla tomoniga o'tib ketgan, jang bo'lmagan. Gay Flaviy Fambriya o'zini - o'zi o'ldiradi. Sulla Miloddan avvalgi 85-83 yillarda Kichik Osiyyo va Yunonistonda Bo'lib, Italiya va Rimdagi populyarlarga qarshi tayyorgarlik ko'rgan. Sullani Italiyada hokimiyatdan mahrum qilgan guruhlarning kuchi ko'p edi, lekin Sulla qo'shinining jangovorligi yuqori edi. Sinna vafotidan keyin populyarlar qo'shiniga Karvon va Gay Mariyning o'g'li Gay Mariy Kichik boshchilik qilgan, ularning harbiy talanti yetarli emas edi. Miloddan avvalgi 83 yilda Italiyada kelgach, optimatlar uning qo'shinini to'ldirgan. Lekin lukanlar, samniylar populyarlar tomonida bo'lib, Sulla qo'shiniga jiddiy qarshilik qilgan. Miloddan avvalgi 82 yilda Rim shahri devorlari bo'yida, Kollin darvozasi yonida grajdanlar urushining so'nggi oxirgi jangi bo'lgan. Sulla g'alaba qilgan. Tutqunlar qirib tashlangan. Gay Mariy Kichik o’ldirilgan. Karbon va boshqalar viloyatlarga, Ispaniyaga qochib ketgan. Senat Sulla tarafdorlarining talabi bilan uni muddatsiz diktator deb e'lon qilgan. Sulla dushmanlaridan qattiq o'ch olgan. U respublika dushmanlarining ro’yxati – proskripsiyalarni tuzdirgan. Bu ro'yxatga kiritilgan kishilarning mol- mulki musodara qilingan, qullar ozod etilgan. Uni o'ldirgan kishiga mulkidan bir qismi mukofot qilib berilgan. Sullaning yaqinlari shu yo'l bilan boyib ketgan. Sulla diktatorligidan foydalanib, optimatlarning to'la hukmronligini ta'minlash uchun 600 kishidan iborat senat tuzilgan. Sulla Rim senatiga bo'ysunuvchi yerlarni qisqartirgan. Sulla o'z jangchilariga Italiyani turli yerlaridan chek yerlar berib, o'z mavqeini mustahkamlagan. Miloddan avvalgi 79 yilda Sulla hokimiyatdan ketgan. 78 yilda esa o'lgan. Rimda Sulla vafotidan so'ng siyosiy kurash kuchayib ketgan. Sulla Rimda o'rnatgan tartib, ayniqsa proskripsiyalardan jabr chekkan kishilar bosh ko'targan. Sullachilar hukmronligini ag'darishga konsul Emiliy Lepid boshchilik qilgan. Uning taklifi bilan Rimda kambag'allarga g'alla tarqatish tiklangan. Xalq tribunlarining huquqini tiklashga uringan. Etruriyada Sulla legionlari veteranlariga berilgan yerlarni aholi qaytarib olish uchun qo’zg’olon boshlaydi. Lepid qo’zg’oloni bostirishini bahona qilib, Etruriyaga ketadi va u yerda qo’shin to’plab Rimga hujum qiladi. Lekin Gney Pompey qo’shinlaridan yengilib, qochadi va tezda o’ladi.
XULOSA
Ushbu kurs ishi Qadimgi Rim tarixnavisligini o'rganib, Livi va Tatsit kabi yirik Rim tarixchilarining asarlariga e'tibor qaratgan. Unda har bir tarixchi tarixni yozishda turlicha yondashuvlar va ularning asarlaridan Qadimgi Rim hikoyasini yaratishda qanday usullardan foydalanilgani ta'kidlangan. Ushbu dissertatsiya, shuningdek, ushbu asarlarning Qadimgi Rim haqidagi zamonaviy tushunchalarga ta'siri va bu tarixchilarning davrning zamonaviy qarashlarini shakllantirish usullarini ko'rib chiqdi. Umuman olganda, ushbu dissertatsiya ushbu Rim tarixchilarining asarlarining ahamiyatini va ularning Qadimgi Rim haqidagi zamonaviy tushunchamizni shakllantirishdagi ahamiyatini ko'rsatdi. Ko'rinib turibdiki, bu tarixchilarning asarlari bizning Qadimgi Rim va uning tarixi haqidagi hozirgi tushunchamizni rivojlantirishda ajralmas bo'lib kelgan.
Ushbu kurs ishi Qadimgi Rim tarixining respublika davridan to imperiya qulashigacha bo'lgan tarixshunosligini ko'rib chiqdi. U davrni tushunishda tarixchilar tomonidan qo‘llangan turli manbalar, talqin va yondashuvlar hamda ularning vaqt o‘tishi bilan rivojlanish yo‘llari o‘rganildi. Kurs ishi Qadimgi Rim tarixining tarixnavisligi turli omillar, jumladan, manbalarning mavjudligi, yangi yondashuv va usullarning rivojlanishi, davrning siyosiy va ijtimoiy kontekstlarining o‘zgarishi bilan shakllanganligini ko‘rsatdi. Shuningdek, davrning turli talqinlariga uni o‘rgangan tarixchilarning g‘oyaviy-intellektual asoslari katta ta’sir ko‘rsatganligini ko‘rsatdi. Kurs ishi Qadimgi Rim tarixining tarixnavisligi an'anaviy va zamonaviy o'rtasidagi takroriy taranglik bilan ajralib turadi, deb ta'kidladi. Bir tomondan, an'anaviy tarixchilar davrning an'anaviy hikoyasini saqlab qolishga va zamonaviy talqinlarning ta'sirini minimallashtirishga harakat qilishdi. Boshqa tomondan, modernist tarixchilar an’anaviy rivoyatga qarshi chiqishga, tarixshunoslikka yangicha yondashuv va talqinlarni kiritishga intilishdi. Kurs ishi shuningdek, Qadimgi Rim tarixining tarixnavisligi o‘sha davrdagi siyosiy va ijtimoiy kontekstlarning o‘zgarishi ta’sirida shakllanganligi ta’kidlangan. Bu davr an'anaviy va zamonaviy o'rtasidagi takroriy taranglik, shuningdek, davrga nisbatan tanqidiy va nozik yondashuvga moyillik bilan ajralib turadi, deb ta'kidladi. Nihoyat, kurs ishi shuni ko‘rsatdiki, Qadimgi Rim tarixining tarixnavisligi turli omillar, jumladan, manbalarning mavjudligi, yangicha yondashuv va usullarning rivojlanishi, davrning siyosiy va ijtimoiy kontekstlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu davr an'anaviy va zamonaviy o'rtasidagi takroriy taranglik, shuningdek, davrga nisbatan tanqidiy va nozik yondashuvga moyillik bilan ajralib turadi, deb ta'kidladi. Xulosa qilib aytganda, u Qadimgi Rim tarixining tarixnavisligi turli omillar ta’sirida shakllanganligi va bu davr an’anaviy va zamonaviy o‘rtasidagi takroriy taranglik, shuningdek, ko‘proq tanqidiylikka intilish bilan ajralib turadi, degan fikrni ilgari surdi. va davrga nozik yondashuv.