Jaliklar uchun suvdan foydalanish rejasini tuzish zaruriyati

18.2 Suvdan foydalanish rejalarini tuzish zaruriyati, maqsadi, 
vazifalari, usullari

Suv iste’molchilari va irrigatsiya tizimlari uchun tuziladigan suvdan 

foydalanish rejalari o’zaro bir-biriga bog’liq holda uyg’unlashtirib tuziladi. 
Tizimlardagi suv sarfini boshqarish tizim suv bilan ta’mingan ekin maydonlaridan 
yuqori va barqaror hosil olishni ta’minlash bilan birga, tizimni maqbul ishchi holatda 
saqlash uchun bajariladigan ishlar va ularni amalga oshirish rejalari bilan bog’lagan 
holda olib borilishi kerak bo’ladi va suvdan foydalanish rejasini ishlab chiqarishda 
qo’llanishi ishlab chiqarish yo’nalishini belgilaydi. Suvdan foydalanish rejasini 

---

tuzish O’zbekistonning sug’oriladigan maydonlarida dastlab 1927-1929 yillarda
N.A.Yanishevskiy (surat) tomonidan ishlab chiqilgan. 
N.A.YAnishevskiy X.A.Axmedov 
dots.R.X.Bazarov prof.B.S.Serikbaev 

---

prof.P.B.Arakelov prof.F.A.Baraev 
Keyinchalik 1938 yili I.A.SHarov va 1950yillarda prof. X.A.Axmedov (surat) 
tomonidan mukammallashtirilgan. 1949 yilgacha suvdan foydalanish rejasi faqat 
xo’jaliklararo tarmoqlardagina tuzilgan. 1949 yildan so’ng to hozirgacha suvdan 
foydalanish rejasi suv iste’molchi xo’jaliklar va xo’jaliklararo tizimlar uchun ham 
tuzib kelinmoqda. 
Suvdan foydalanish rejalarining nazariy asoslarini takomillashtirishda va amalga 
oshirishda Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirish 
injenerlari instituti olimlaridan dots. R.X.Bazarov,(surat) prof. P.B.Arakelov (surat), 
prof. B.S. Serikbaev (surat) va prof.F.A.Baraev (surat) o’z qimmatli xissalarini 
qo’shganlar. 
Amalda suvdan foydalanish rejasining mohiyati shundan iboratki unda, har bir 
suvdan foydalanuvchi xo’jalikni suvga bo’lgan ehtiyojini aniqlagan holda bu 
talablarni bajarish maqsadida rejalashtirilgan suv sarfini sug’orish manbaidan olib, 
sug’orish tizimi orqali suvni iste’molchilarga o’z vaqtida yetkazib berishdir. Suvdan 

---

foydalanish rejasi ikki bosqichda tuziladi. Birinchi bosqichda suvdan foydalanuvchi 
xo’jaliklar uchun xo’jalik ichki suvdan foydalanish rejasi tuziladi. Bunda xo’jalikka 
olinadigan suvni hajmi, muddatlari tartibi va sug’orish jarayonini tashkil etish ishlari 
nazarda tutiladi. Ikkinchi bosqichda esa xo’jalik ichki suvdan foydalanish rejalariga 
asosan xo’jaliklararo ariqlar uchun suvdan foydalanish rejasi tuziladi. 
Bu tartibda tuzilgan suvdan foydalanish rejasida xo’jaliklarga ortiqcha suvni 
berilishini, suvni ariq o’zanlarida yo’qolishi va tashlamalar orqali isrof bo’lishini 
oldi olinadi. Shuning bilan birga ekinlarni sug’orish va undan keyingi agrotexnik 
ishlov berish muddatlari o’zaro muvofiqlashtiriladi.
1-usul: .Qishloq xo’jalik ekinlarining sug’orish tartibiga asoslangan suvdan 
foydalanish rejasini tuzish. 
Bu usulda suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun qo’yidagi dastlabki 
xujjatlar kerak bo’ladi: 
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni sug’orish, zah qochirish, tashlama tarmoqlari va 
ulardagi inshootlar, hamda ekin maydonlari ko’rsatilgan 1:10000 yoki 1:25000 
miqyosdagi haritasi; 
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni plan-haritasida keltirilgan sug’orish tarmoqlari 
ularda inshootlar ularning texnik ko’rsatgichlari to’g’risida ma’lumotlar va ularning 
turi, maqsadi, o’lchamlari konasos stantsiyasi truktiv tuzilishi, materiali, suv sarfi 
ko’rsatgichlari, ariqlarning foydali ish koeffitsentlari . 
Ilmiy tekshirish inasos stantsiyasi titutlari tomonidan tavsiya etilgan va yuqori 
tashkilotlar tasdiqlagan qishloq xo’jalik ekinlarining sug’orish tartibi jadvali; 
Xo’jalik ichki tarmoqlariga ekin turlari bo’yicha biriktirilgan ekin maydonlarining 
qaydnomasi; 
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni ekin maydonlari tuproq meliorativ haritasi, hamda 
sizot suvlari va tuprogining sho’rlanganlik darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar mutasa’di tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan 
bo’lishi shart. Xo’jalik uchun tuziladigan suvdan foydalanish rejasi suv xo’jaligi va 
melioratsiya yo’nalishi bakalavr darajasiga ega bo’lgan shaxs tomonidan tuziladi.
Suvdan foydalanish rejasida, akademik N.A.YAnishevskiy tomonidan 

---

yaratilgan quyidagi tenglama ko’llaniladi: 
mxω
dek
= Q
dek
x t
dek
,
Bu yerda: m- bir martali sug’orish me’yori, kub.m/ga;
t
dek
-dekadada sug’orishning davomiyligi, sutka; 
ω
dek
- sug’orish topshirig’ining ko’lami, gektar; 
Q
dek
– rejalashtirilgan sof suv sarfi l/s,
Bundan ko’rinadiki : 
Q
dek 
= mxω 
dek
/ t 
dek.
ω 
dek
= Ω / T xisobga olingan xolda: 
Q
dek
= mx Ω x t
dek
/ T x t
dek
, 
yoki: 
Q
dek
= mx Ω / T 
, l/s. 
Xo’jalik uchun suvdan foydalanish rejasini tuzish tartibi: 
Qishloq xo’jalik ekinlarining xisobiy sug’orish tartibiga asoslangan suvdan 
foydalanish rejasini ishlab chiqish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi: 
-dastavval xisobiy dekada (10 kunlik) uchun qabul qilingan sug’orish tartibi 
bo’yicha qishloq xo’jalik ekinlari sug’orish gidromodullarining miqdori grafoydali 
ish koeffitsiyent yoki analitik usullar yordamida aniqlaniladi / /: