Jamoat nutqining leksik semantik xususiyatlar

Park [ingl. park < lot. parricus - ihota qilingan, o‘rab olingan joy] leksemasi rus tili orqali o‘zlashgan inglizcha o‘zlashmadir. Uning O‘zbek tilining izohli lug‘atida to‘rt ma’nosi keltirilgan bo‘lib, 1 Gulzor, daraxtzor va xiyobonlari bo‘lgan, dam olish, ko‘ngil ochish uchun moslashtirilgan katga bog‘. Park oqshomda yasan-tusan odamlar, rang-barang chiroqlar, xilma-xil ajoyibotlar bilan to‘lib, juda katta ko‘rinar ekan. P.Qodirov, Uch ildiz; 2 Transport vositalari (tramvay, avtobus, taksi kabilar) turadigan va ularga texnik xizmat ko‘rsatiladigan joy. Elmurod Muharram bilan xayrlashib, Xadraga kelganda, tramvaylar parkka kirib ketmoqda edi. Shuhrat, Shinelli yillar; 3 Xalq xo‘jaligi, sanoat tarmog‘i, korxona va shu kabilarga qarashli transport yoki ishlab chiqarish vositalari majmui. Otasi – traktor parki qorovuli. “Yoshlik”; 4 harb. Harbiy mashinalar va boshqa texnika vositalari saqlanadigan, ta’mirlanadigan hudud; shuningdek, harbiy mol-mulk saqlanadigan statsionar (ko‘chmas) yoki ko‘chma ombor. Artilleriya parki kabi misollar asosida izohlangan.
Zoopark leksemasi inglizcha o‘zlashma sifatida etimologik zоо + park shaklida qo‘shma so‘zlik tabiatiga ega bo‘lib, hayvonot bog‘i leksemasiga sinonim bo‘ladi.
Sinonim leksemalar sememalaridagi atash va vazifa semalari aynan bir xil bo‘lib, ifoda semalari farqlanadi. Misol sifatida yuz-bet-aft-bashara-turq qatorini keltirish mumkin. Ma’nodoshlik qatoridagi mazkur leksemalarning barchasida atash semalari bir xil: «odam boshi old tomoni», «peshanadan iyakkacha». Ammo ifoda semalari har bir leksemada o‘ziga xos. Aniqrog‘i, «shaxsiy munosabat» har bir leksemada boshqa-boshqa namoyon bo‘lgan. U yuz leksemasida «shaxsiy betaraf munosabat» ko‘rinishda bo‘lsa, turq leksemasida «o‘ta kuchli shaxsiy salbiy munosabat» tarzidadir.
Ma’nodoshlik qatoridagi leksemalarning ifoda semalari turli-tumandir. Ulardan ayrimlari quyidagilar:
1) ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat semalari;
2) leksemaning qo‘llanish davrini ko‘rsatuvchi semalar: «eskirgan», «yangi», «o‘ta yangi», «arxaik», «tarixiy».
3) leksemaning qo‘llanilish doirasini ko‘rsatuvchi semalar: «shevaga xos», «so‘zlashuvga xos», «kitobiy», «ko‘tarinkilik» va boshqalar.
Ma’nodoshlik qatoridagi leksemalarning bittasi dominanta (bosh) leksemasi bo‘lib, boshqalari shu leksema atrofida birlashadi, ma’nodoshlik qurshovi hosil qiladi. Dominanta leksemaning yuqorida sanalgan barcha ifoda semalari neytral, betaraf bo‘ladi.
Ma’nodoshlik qatoridagi dominanta leksemaning bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bor:
1. Dominanta leksemaning mazmuni boshqa leksemalarnikiga nisbatan «kambag‘al»roq bo‘ladi. Qiyoslaymiz: chiroyli, go‘zal va suluv. Ushbu qatordagi chiroyli leksemasida go‘zal va suluv leksemasidagi ko‘tarinkilik bo‘yog‘i yo‘q.
2. Dominanta leksemaning qo‘llanish doirasi va miqdori boshqa ma’nodoshlarnikiga nisbatan keng va ko‘p bo‘ladi.
3. Dominanta leksema belgilanmagan ifoda semasiga ega bo‘lganligi bois istalgan vaqtda o‘z ma’nodoshlarini almashtira oladi.
4. Ma’nodoshlik qatori mansub bo‘lgan katta tizimga faqat dominanta leksema kiradi. Masalan, «kishi tanasi a’zolari» lug‘aviy ma’noviy guruhiga yuz dominanta leksemasi kirib, quloq, burun, lab, qosh, peshona leksemalari bilan paradigma hosil qiladi. Boshqa ifoda semasi belgilangan leksemalar «betaraf» bo‘lolmaganligi bois yuqori paradigmaga kira olmaydi va ularning betaraf vakili bu huquqqa ega bo‘la oladi, xolos.¹³
Ingliz tilidan o‘zlashgan biznes leksemasi O‘zbek tilining izohli lug‘atida [ingl. businnes – ish, mashg‘ulot] daromad keltiradigan, foyda olish maqsadlari ko‘zlangan va qonunlarga xilof bo‘lmagan har qanday tashkiliy, xo‘jalik faoliyati ma’nosida izohlangan. Bu leksemaning mustaqillikdan so‘ng qo‘llanilishi faollashdi. O‘z o‘rnida biznes leksemasi tijorat, savdo so‘zlariga ma’nodoshlik munosabatida bo‘lsa, polisemantik xususiyatiga ko‘ra ishbilarmonlik leksemasi bilan ham sinonimik munosabatda bo‘ladi. Shunga muvofiq inglizcha qo‘shma so‘z hisoblangan biznesmen [ingl. businnessman – biznes bilan shug‘ullanuvchi shaxs], ishbilarmon, tadbirkor leksemalari bilan ko‘p hollarda erkin almashinish xususiyatiga egadir.