Janubi sharqiy osiyo mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilishi va bu jarayonlarda xorijiy tajribadan foydalanish

Janubi sharqiy osiyo mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilishi va bu jarayonlarda xorijiy tajribadan foydalanish.
Reja:

• Janubi sharqiy osiyo mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilishi
• Jarayonlarda xorijiy tajribadan foydalanish.

Vietnam 2007-yildan beri Osiyo davlatlari ichida bola oldirish bo'yicha yetakchi o'rinda turarkan. China Daily statistik malumotlariga ko'ra Vietnam, 2007-yildan beri Osiyo davlatlari ichida bola oldirish bo'yicha yetakchi o'rinni egallagan. O'sha statistik ma'lumotlarga ko'ra 2015-yilning o'zida Vetnamda tug'ilgan chaqaloqlarning 56% i nikohsiz tug'ilgan farzandlar edi. Bunga sabab ayollarning erkaklar tomonidan aldanishi va tashlab ketilishi ekan. Ulari qishloqlarida bir umrlik sharmandalik va badarg'a kutib turar edi. Ilgari ular bu vaziyatdan faqat bola oldirish yo'li bilan chiqib ketishgan. Ammo 2018-yilga kelib nikoh agentligi tomonidan aqlga sig'maydigan xizmat, ijaraga beriladigan erlar xizmati taqdim etildi. Shundan so'ng esa Vietnamda bola oldirish va o'zini o'zi o'ldirish statistikasi keskin pasayib ketgan. Janubiy-Sarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi[1](ASEAN /ˈɑːsi.ɑːn/ AH-see-ahn,[2] /ˈɑːzi.ɑːn/ AH-zee-ahn) – Ushbu jamlanma Osiyo qitʻasinig janubiy-sharqida joylashgan oʻn mamlakatni birlashtirgan iqtisodiy va siyosiy tashkilot sifatida jahon hamjamiyatida muhim rol oʻynaydi.[3][4] Avvaliga ushbu kelishuv 1967-yilning 8-
avgustida Indoneziya, Malayziya, Fillipin, Singapur va Tayland hukumatlari tomonidan tashkil etilgan.[5] Hozirgi kunga qadar aʻzolar soni oʻntaga etgan va
tashkilot ichida endi Bruney, Myanma, Kambodja, Laos va Vyetnam mamlakatlari oʻz qiziqishlari bilan ishtirok etishmoqda. Tashkilotning asosiy maqsadlari
iqtisodiy oʻsishni kuchaytirish, ijtimoiy vaziyatni yaxshilash, aʻzo mamlakatlar
orasida madaniy aloqalarni rivojlantirish, regional hududni himoya qilish kabi masalalarni oldigan maqsad qilgan mamlakatlar vakillari global muammolarni tinchlik yoʻlidagi muzokaralar bilan hal qilish ustida faoliyat
yuritishmoqda.[6] Janubiy-Sharqiy osiyo mamlakatlari Asssotsiatsiyasi (JShOMA) maydoni 4460000 км ² bu hudud Yer shari umumiy maydonining 3%-ni tashkil
etadi. Aholisi 600000 kishi atrofida va Yer aholisining 8,8%-iga tengdir. 2012- yilda mamlakalarning erkin nominal YIM oldingi koʻrsatkichlarga nisbatan $ 2,3
trln. AQSh Dollariga oʻsish qayd etilgan.[7] Agar JShOMA mamlakatlarnining
iqtisodiyoti birlashtirilsa jahon iqtisodiyotida sakkiztadan bitta kuchli iqtisodiy potensial mavqesiga ega tashkilotlardan sanaladi. 1961-
yil Malayziya, Fillipin va Tayland mamlakatlari oʻrtasida imzolangan alyans keyinchalik Janubiy-Sharqiy osiyo mamlakatlari Assotsiatsiyasi nomini olgan (JShOMA). Lekin bu jamlanma rasmiy ravishda besh
davlat Indoneziya, Malayziya, Tayland, Singapur va Fillipin kabi mamlakatlarning Tashqi ishlar vazirlari tomonidan Bangkokda Tayland Tashqi ishlar vazirligi departamentida uchrashuv tashkil etilgan va ushbu (JShOMA) tashkiloti yaratilishi haqidagi deklaratsiya qabul qilingan. Deklaratsiya keyinchalik jahon hamjamiyatida Bangkok Deklaratsiyasi nomini olgan. Tashkilotning asoschilari sifatida besh mamlakat Tashqi Ishlar vazirlari eʻtirof etiladi,
bular: Indoneziyadan Adam Malik, Fillipindan Narciso Ramos, Malayziyadan Abdul Razak, Singapurdan S. Rajaratnam va Tayland vakili Thanat Khomanlardir.[8]
1960-yillarda[9] roʻy bergan hodisalar iqtisodiy rivojlanishga harakat qilish, tashqi taʻsirlarga ishonchning yoʻqolishi, kommunizm tizimidan choʻchish va davlat tizimini mustahkamlash kabi muammolar JShOMA tashkiloti yaralishiga asosiy sabablar boʻlgan. 1984 1-yanvarida Bruney mustaqillikni qoʻlga kiritgan va bir haftadan soʻng 1984-yilning 8-yanvarida ilk marotiba jamlanma tarkibida kengayish kuzatilib Bruney JShOMA anjumanida oltinchi vakil sifatida ishtirok etgan.[10]
1995-yilning 28-iyulida Vyetnam yettinchi aʻzo sifatida[11] va keyinchalik ikki yildan soʻng 1997-yilning 23-iyulida Laos hamda Myanma mamlakatlari
tashkilotga aʻzo boʻlishgan.[12] Kambodja Laos va Myanma mamlakatlari bilan
birgalikda tashkilot aʻzoligiga oʻz istagini bildirgan lekin mamlakatlar orasidagi ichki siyosiy kurashlar tufayli ushbu taklif JShOMA tomonidan vaqtinchaga bekor qilingan. Keyinchalik mamlakat hokimiyatidagi kamchiliklar bartaraf etilib 1999- yilning 30-aprelida tashkilotning hozirgi kundagi eng soʻnggi oʻninchi aʻzosi sifatida JShOMA tarkibiga qabul qilingan.[12][13] 1990-yillarda kelajakdagi birlashish tufayli jamlanmada kengayish kuzatilgan. 1990-yilda Malayziya vakillari Sharqiy Osiyoda iqtisodiy forum yaratishni taklif etishgan [14] va bu forumga tashkilotning yangi aʻzolari sifatida Xitoy, Yaponiya va Janubiy
Koreyakabi rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorliklar olib borib Osiyo-Tinch okeani boʻyidagi iqtisodiy hamkorlikda AQSh taʻsiri bilan oʻz mavqelarini Osiya hududida tenglashtirishmoqchi boʻlishgan.[15][16] Lekin bu
reja AQSh va Yaponiyaning bir-biriga kuchli qarama-qarshiligi sabab amalga oshmagan.[15][17] Biroq bu kabi muvaffaqiyatsizliklarga qaramay oʻz faoliyatlarini davom ettirishib 1997-yilda JShOMA uch plyus nomli birlashma yaratilgan. 1992- yilda yangi tartiblarga asoslangan imtiyozli tariflar qabul qilingan. Bu tariflar jahon bozorida ishlab chiqarish sifatini oshirish va regional hududda ishlab chiqarilgan maxsulotlar raqobatbardosh boʻlishini yaxshilash kabi muammolarni oʻz ichiga olgan. Ushbu qonunlar tashkilotningb erkin iqtisodiy hududida amal qilishi belgilangan. 1997-yilda Sharqiy Osiyodagi moliyaviy inqirozdan
soʻng Malayziya ushbu tashkilotni kuchli iqtisodiy salohiyatga ega mamlakatlar (Xitoy Xalq Respublikasi, Yaponiya va Janubiy Koreya) bilan birlashtirish fikrini oldinga surgan.[18] Bu tashkilotga aʻzo boʻlgan har bir mamlakat nafaqat regionda balki jahon mamlakatlari orasida iqtisodiy yutuqlarga erishish niyatida birlashishgan. 1995-yilning 15-dekabrida aʻzo mamlakatlar Janubiy-Sharqiy Osiyoni yadroviy qurollarni qisqartirish kelishuvi va Janubiy –Sharqiy Osiyoda yadroviy qurollar hududini bekor qilish haqidagi kelishuvlar imzolangan. Ushbu kelishuvni aʻzo mamlakatlardan faqatgina bir mamlakat imzolamagan boʻlib kelishuv 1997-yilning 28-martidan kuchga kirgan. Ushbu havfsizlikga oid kelishuv 2001-yilning 21-iyunida Fillipin imzolaganidan soʻng regionda toʻlaqonli yadroviy qurollarning barcha turlari taqiqlangan.[19] 21-asrga kelib koʻpgina mamlakatlar va yirik tashkilotlar atrof-muhit holatini tiklash va yaxshilash kabi savollarni hal qilish tarzini oldiga maqsad qilib qoʻyishmoqda. Jumladan JShOMA tashkiloti endilikda tabiatni saqlash kabi yangi tartibdagi tizimlarni oʻzining regional hududida qabul qilmoqda. Tashkiliot vakillari avvaliga 2002-
yilda Janubiy-Sharqiy Osiyoda tutunli ifloslanishni nazorat qilish maqsadida
JShOMA transhududida tutunli ifloslanishga qarshi kelishuvni imzolashgan.[24] Afsuski bu imzolangan kelishuv 2005-06-
yillarda Malayziya tomonidan ifloslangan havo oqimi tufayli oʻz qadrini
yoʻqotgan. Shuningdek tashkilot ekologik muamolarni oʻz ichiga oladigan bir necha kelishuvlarni qabul qilib, shulardan: Sharqiy Osiyo energetik havfsizlik deklaratsiyasi,[25] 2005-yilda АСЕАН Wildlife Enforcement tarmogʻi regionda joriy qilinishi [26] va Osiyo-Tinch okeanining iqlim va muhitni asrash kabi masalalarda hamkorlikning imzolanishi iqlimning oʻzgarishi sababli qabul qilingan. 2003-yilda Bali shahrida oʻtkazilgan JShOMA sammitida aʻzo mamlakatlar vakillari birdamlikda demokratik dunyo tartibiga asoslangan tizimni imzolashgan. Bunga sabab barcha mamlakatlar jahon va regional hudud hamjamiyatida oʻz demokratik dunyoqarashlarini tenglashtirishga va yaqin
kelajakda rivojlanishga erishish harakatlari asosiy dalillar sifatida koʻriladi. Bundan tashqari demokratik boʻlmagan aʻzo mamlakatlar ham bu kabi vaziyatni qoʻllab quvvatlashgan.[27]
Har bir mamlakat vakillari keyinchalik tashkilot faoliyatini oʻrganib chiqishib kelajakda yangi integratsiyalarni regionda joriy qilish zarur degan hulosaga kelishgan va 1997-yildan boshlab shu maqsadlar asosida va tashkilot faoliyatini regionda yanada kuchaytirish kabi masalalarni hal qilish uchun yangi iqtisodiy jamlanma yaratish harakatini boshlashgan. Aʻzo mamlakatlar oʻzlarining iqtisodiy aloqalarini yaxshilash uchun oʻtkazilgan Hindiston, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Amerika Qoʻshma Shtatlari va Rossiya kabi mamlakatlarni oʻz doirasiga olgan Sharqiy Osiyo mamlakatlari sammitida tashkilotga yirik eksportyorlar Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarni tarkibga qoʻshish istagini bildirishgan va bu masala keyinchalik matbuotda JShOMA plyus uch degan nomini olgan. Bu harakat Yevropa hamjamiyatini Sharqiy Osiyo hududida yoʻq qilish va yangi zamonaviy, rivojlangan sanoatni bunyod etish hamda kuchli Sharqiy Osiyo iqtisodiy hamjamiyatini yaratish ekanligi baʻzi bir mamlakatlar tomonidan tanqid qilib kelinadi. Ohirgi yillarda erishilgan yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklarni oʻrganish maqsadida hamda tashkilot jamgʻarmasini tashkil qilish masalalari sababli JShOMA huzurida Kuzatuvchi Faollar guruhi tashkil etilgan. 2006-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga kuzatuvchi tashkilot
maqomi berilgan[28] va bunga javoban JShOMA tashkilotning "dialoglar borasida hamkor" degan maqomiga erishgan.[29] 2007-yilda JShOMA tashkiloti oʻzining 40- yilligini va Amerika Qoʻshma Shtatlari bilan boʻlgan diplomatik aloqalarga 30-yil toʻlganini nishonlagan. .[30] 2007-yilning 26-avgustida tashkilot vakillari to 2013- yilga qadar Xitoy, Hindiston, Yaponiya, Janubiy Koreya, Avstraliya]] va Yangi Zelandiya kabi mamlakatlar oʻrtasidagi erkin savdo shartnomalarini yakunlash rejalanganini hamda ushbu kelishuvdan soʻng 2015-yilda JShOMA iqtisodiy hamjamiyati yaratilishini matbuot anjumanida bayon qilishgan.[31][32] 2007- yilning noyabrida JShOMA aʻzolari tashkilot jamgʻarmasi, qonunlari va JShOMA aʻzolari oʻrtasidagi aloqalarni yaxshilash hamda tashkilotni Xalqaro qonuniy shaklda yaratish kabi kelishuvlarni imzolashgan. Huddi shu yili JShOMA vakillari oʻrtasida Sharqiy Osiyo energetik havfsizlik Deklaratsiyasi qabul qilingan va
keyinchalik 2007-yilning 15-yanvarida Avstraliya, Xitoy Respublikasi, Hindiston, Yaponiya, Yangi
Xalq Zelandiya va Janubiy
Koreya mamlakatlari tomonidan ushbu bitim qabul qilingan. 2009-yilning 27- fevralida JShOMA tarkibidagi 10 mamlakat va Avstraliya hamda uning yaqin savdo hamkori Yangi Zelandiya vakillari oʻrtasida 2000-2020-yillar davomida erkin savdo hududi shartnomasi imzolanishi ishlari boshlangani va bu harakat keyingi yillarda mamlakatlar Yalpi ishki mahsulot hajmining 48 mlrd. AQSh Dollariga oʻsishiga turtki boʻlgan.[33][34] JShOMA aʻzolari oʻzining savdo jihatdan asosiy olti hamkorlari Avstraliya, Xitoy Xalq Respublikasi, Hindiston, Yaponiya, Yangi Zelandiya va Janubiy Koreyalar bilan birgalikda umumiyhajmdagi regional iqtisodiy hamkorlik yaratish borasida kelishuvlar imzolanishini qayd etib oʻtishgan. Bu harakatlarning birinchi bosqichi 2013-yilning 26-28-fevralida Indoneziyaning Bali shahrida oʻtkazilgan tashkilot sammitida boshlangan.[3 Zamonaviy jahon xo‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga
bo‘ysunuvchi, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan milliy iqtisodiyotlar birlashmasi, global
iqtisodiy organizmdir.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishinig bosqichlari vujudga kelish va rivojlanishda uzoq va qiyin yo‘l bosib o‘tdi. Ayrim tadqiqotchilar uning vujudga kelishini Rim imperiyasi davriga bog‘lashadi. Bunda ular Rim imperiyasini o‘sha vaqtdagi butunjahon xo‘jalik tizimi deb baholaydilar. Boshqa olimlar Jahon xo‘jaligi faoliyat ko‘rsata boshlagan vaqtni XV-XVI asrlar, ya’ni buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davri bilan bog‘laydilar. Aynan shu kashfiyotlar qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va hokazolar bilan xalqaro savdoning tez rivojlanishiga sabab
bo‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon xo‘jaligi cheklangan bo‘lib, faqat savdogarl ar
sarmoyalari ishlaydigan soha edi.
Zamonaviy jahon xo‘jaligi sanoat inqilobidan keyin, kapital monopol bosqichiga o‘tishi davomida vujudga keldi. XIX asr oxiri-XX asr boshidagi jahon xo‘jaligi XX asrning 1960-1990 yillaridagi jahon xo‘jaligidan sezilarli farq qiladi.
XX asrdagi jahon xo‘jaligi “kapital kuchiga” nisbatan ko‘p jihatdan oddiy
kuchga, iqtisodiyotga yot bo‘lgan majburiyatlarga asoslangan edi. Bu davrdag i
jahon xo‘jaligida o‘tkir qarama-qarshiliklar mavjud edi. Bu esa uni nobarqaror
qilardi. Bu imperialistik mamlakatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar (ikkita jahon
urushiga olib kelgan), shuningdek, sanoati rivojlangan va rivojlanay otgan
davlatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardir. XX asr o‘rtalariga kelib jahon xo‘jaligi
ikki qismga: jahon kapitalistik va jahon sotsialistik xo‘jaliklarga bo‘lingan edi. Jahon iqtisodiy aloqalari tizimida jahon kapitalistik xo‘jaligi ustunlik qilar edi. 1990-
yillar boshida xalqaro savdo tovar aylanmasining 10 dan 9 qismi jahon
kapitalistik xo‘jaligi doirasida ro‘y berardi; 80-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy
ayirboshlash kanallari orqali kapitalistik dunyo umumiy yalpi mahsulotining b or-
yo‘g‘i 5dan 1 qismi sotilardi xolos.
1960-yillardan boshlab jahon xo‘jaligi tizimiga rivojlanayotgan davlatlar qo‘shildi. 1970-yillarning o‘rtalarida ular orasida YAID – “yangi industrial mamlakatlar”, ya’ni Janubi-Sharqiy Osiyo (Birinchi oqim -
4 kichik “ajdaho” -
Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur) va Lotin Amerikasi davlatlari Braziliya, Argentina, Meksika sezilarli darajada ajralishdi.
Sobiq Ittifoq tarqalib ketganidan keyin va Sharqiy Yevropada inqilobiy o‘zgarishlardan keyin jahon xo‘jaligi yaxlit, butun organizm ko‘rinishni oldi.
Shakllanayotgan global jahon xo‘jaligi bir tekis bo‘lmagan holda, o‘z ichiga
sanoati rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va o‘tish shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini o‘z ichiga oladi.
Tashqi bozorga yuz tutgan ko‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha
tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bo‘sag‘asidagi jahon xo‘jaligi XX asr o‘rtasidagi jahon xo‘jaligidan solishtirib bo‘lmaydigan darajada ko‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir.
XXI asr bo‘sag‘asidagi jahon xo‘jaligi - o‘z miqyosiga ko‘ra globaldir; u
to‘liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotinin g
obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi. Urushdan keyingi o‘n yillikda jahon xo‘jaligi rivojining yetakchi tendensiyalaridan biri, bu ko‘plab davlatlarning birin-ketin yopiq milliy
xo‘jalikdan iqtisodiy ochiq tipdagi xo‘jalikga o‘tish hisoblanadi. Urushdan keyingi
iqtisodiy tiklash davrida va keyingi yillardagi boshlab, G‘arb davlatlari
hukumatlari yanada faol ravishda oldingi avtokratik qoldiqlardan qutilmoqdalar.
Aynan AQSh “Ochiq savdo”, “Ochiq iqtisodiyot” degan go‘yalari bilan chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida o‘z xohishlarini o‘tkazish uchun edi. Ikkinchi jahon urushidan g‘olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg‘or savdo
mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qo‘llanmalari taklif etildi. Bunday “erkin
savdo” va “ochiq iqtisodiyot” hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bo‘lmas ekspansiyasiga intilishlari edi. Bunday “ochiq” iqtisodiyot haqida Fransiyalik iqtisodchi Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan “Ochiq, erkin savdo -
ilg‘or
iqtisodiyot uchun eng qulay o‘yin qoidalaridir”.
Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning o‘zgara borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqidagi qarashlar bir tomonlamalik, amerika
ekspansionizmining manfaatlariga yo‘naltirilganlikni yo‘qotdi va obyektiv, chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xo‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi ma’nosini ola boshladi.