Jarohatlar va asab tizimi kasalliklari

Jarohat kasalligi. Jarohat ko’pincha jarohat kasalligi asosida kechadi, ya’ni bu umumiy patologik reaksiya bo’lib, jarohatlanish va keyinchalik toksiko – infeksion jarayonlarning rivojlanishi natijasida organizmda mahalliy va umumiy o’zgarishlarning simptomokompleksidir.
Jarohat kasalligining kechishi to’qima va a’zolarning buzilish jarayoni, jarohatga buzuvchi agentlarning qayta ta’siri, infeksiya, qon kamayishi, organizmning umumiy ahvoli, rezistentligi va hayvonga beriladigan yem – xashakning sifatligi bilan bog’liq. Buzilish jarayoni keng, qon ketish kuchli bo’lsa jarohat kasali og’ir kechadi. Kichik jarohatlar umumiy o’zgarishlarni chaqirmaydi.
2. Jarohatning klinik belgilari.
1. Og’riq reaksiyasi – jarohatlanish natijasida nerv va tugunlarning shikastlanishidan kelib chiqadi. Og’riq hayvon turi, to’qima xususiyatlari va jarohatning joylashishiga bog’liq. Masalan: tuyoqning teri asosi, jinsiy a’zo va anus terisi, qorin pardasi, suyak usti pardasi va ko’zning shox (muguz) pardasi o’ta sezuvchan bo’ladi. Parenximatoz a’zolar, plevra, bosh miya, tog’ay va suyaklarning jarohatlarida og’riq uncha sezilmaydi.
Yuqorida aytib o’tilganday og’riq kuchi hayvon turiga ham bog’liq. Masalan: qoramollarda og’riq otlarga nisbatdan kam seziladi. It va mushuklar og’riqqa chidolmasligi natijasida og’riq shokidan o’lishlari mumkin. Qushlar esa og’riqqa ancha chidamlidir.
Og’riq organizmning barcha sistemalariga ta’sir qiladi va u kuchli bo’lsa shokka olib kelishi mumkin.
Og’riqning klinik ko’rinishlari: yurak urishining tezlashishi, titroq, siydik ajralishi, ko’z qorachigining kengayishi va ter ajralishi.
2. Faoliyatlar buzilishi jarohat turi va joylashishi bilan bog’liq. Masalan: oyoqlarning yuzaki jarohatlari hayvon harakatlanishiga xalaqit bersa, chuqur jarohatlar oyoq faoliyatini keskin buzadi.
3. Jarohat chetlarining bir biridan (o’zaro) uzoqlashishi jarohatning joylashishi, yo’nalishi, uzunligi, chuqurligi va to’qimalar xususiyatlari bilan bog’liq.
Kesilgan va yirtilgan jarohatlarda jarohat chetlari eng katta ochiladi, sanchilgan jarohatlarda esa uncha sezilmaydi. Undan tashqari, jarohat chetlarining bir – biridan uzoqlashishi ko’proq bo’g’imlarning ko’ndalang jarohatlari va yag’rin jarohatlarida kuzatiladi. Muskullarning ko’ndalang jarohatlarida chetlarining o’zaro uzoqlashishi ko’proq bo’ladi.
4. Qon ketishi. Ko’zning muguz pardasi va tog’aylardan tashqari organizmning barcha to’qimalarida qon tomirlar o’tadi, shuning uchun to’qima buzilishi odatda qon ketishi bilan kechadi.
Qon ketishi arterial, venoz, kapillyarli, ichki va tashqi hamda parenximatozliga bo’linadi. Tashqi qon ketishi oddiy ko’z bilan ko’rinadi. Ichki qon ketishida qon to’qima yoki anatomik bo’shliqga oqishi tufayli uni aniqlash qiyin. Bo’shliqlarda to’plangan qon turli asoratlarni chaqiradi; masalan: plevra orasida– gemotoraks, bo’g’im ichida– gemartroz, bachadon ichida – gemometra, ko’z ichida – gemoftalmus.
Qon ketishi birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi qon ketish jarohat sodir bo’lgandan so’ng birdaniga, yoki bir necha soatdan keyin boshlanishi mumkin. Ikkilamchi qon ketishi qonni to’xtatgandan so’ng bir necha soatdan yoki kundan keyin qayta tiklanadi.
3. Jarohatlarning tasniflanishi, ularning klinik va morfologik tavsifi.
Jarohatlar asosan bir – biriga o’xshasa ham ammo oralarida sezilarli farq bor. Shuning uchun jarohatlar quyidagi asosiy turlarga bo’linadi.
Operatsion jarohatlar.
Tasodifiy jarohatlar.
O’q tekkan jarohatlar.
Operatsion jarohatlar asosan kesilgan va aseptik bo’ladi va shuning uchun ular birlamchi tortilish bo’yicha bitadi.
Tasodifiy jarohatlar esa yana bir nechta turlarga bo’linadi:
Sanchilgan jarohat: to’qimaga o’tkir uchli jismning qadalishi yoki sanchilishidan kelib chiqadi (mix, igna, sim, cho’p). Agar jarohat anatomik bo’shliq bilan birlashgan bo’lsa unga kirib boruvchi jarohat deyiladi. Sanchilgan jarohat chetlari kam ochiladi yoki umuman sezilmaydi. Bunda ichki qon ketishi juda xavfli bo’ladi, ya’ni u hayvon o’limiga olib kelishi mumkin.
Kesilgan jarohat – o’tkir kesadigan jism (pichoq, paki, skalpel, shisha sinig’i) ta’sirida hosil bo’ladi. Bunday jarohatning chetlari tekis bo’lib, ularning bir biridan uzoqlashishi va qon ketishi yaqqol bilinadi.
Urib olingan jarohat – o’tmas og’ir narsa (hayvon tuyog’i, tayoq, hayvon shoxi, temir va boshq) bilan urganda hosil bo’ladi. Bunday jarohatda to’qima va qon tomirlar eziladi, suyaklar sinadi. Avval rivojlangan kuchli og’riq keyinchalik susayadi.
Yirtilgan jarohat – to’qimaga o’tkir uchli narsalar qiya yo’nalishda ta’sir qilishidan kelib chiqadi (temir ilmoq, hayvon tirnoqlari, daraxt shoxi). Jarohatning chetlari va devorlari notekis, og’riq sezilarli, qon ketishi kam yoki umuman bo’lmaydi. Jarohat ichida hayotga yaroqsiz to’qimalar ko’p.
Ezilgan jarohat – katta kuch va bosim (traktor g’ildiragi, beton plita) ta’sirida hosil bo’ladi. To’qimalarning anatomik tuzilishi buzilgan va ular qon bilan shimdirilgan bo’ladi. Qon ketishi bo’lmasligi mumkin. Og’riq kuchli emas. Ezilgan to’qimalarda tez vaqtda infeksiya rivojlanishi tufayli tezroq xirurgik yordamni ko’rsatish lozim.
Tishlangan jarohat – hayvon tishlari ta’sirida kelib chiqadi. Bu jarohat infeksion kasallikni chaqirishi mumkinligi uchun xavfli. Undan tashqari ayiq va bo’ri tishlashdan hosil bo’lgan jarohatlarda ko’p miqdorda to’qimalar buzilgan, parchalari uzib olingan, suyaklar singan bo’lishi mumkin.
O’q tekgan jarohatlar – bunday jarohatda (Borst bo’yicha) uch zona kuzatiladi:
1. Jarohat kanali (ichidagi ezilgan to’qima, yod jism, mikroblar, qon laxtalari bilan).
2. Travmatik nekroz zonasi. Jarohat kanalining bevosita o’rab turadi.
3. Molekulyar tebranish yoki nekroz rezervi zonasi. Bu zonadagi to’qimalar o’lmagan bo’lsada xujayralar yadrolari, sitoplazma, kollagen tolalarning tuzilishi va innervatsiya buzilgan. To’qimalarda ko’psonli qon quyilishlar kuzatiladi.
Zaharlangan jarohatlar (miksitlar) – zaharli ilon, chayon, qoraqurt, arilar chaqishida va jarohatga ximikatlar tushgandan hosil bo’ladilar.
4. To’qimalarning buzilish jarayoni, mikroblarning bor yoki yo’qligi va boshqa sabablar mavjudligiga ko’ra jarohatlar 3 asosiy yo’nalishlar bo’yicha bitadi.
Birlamchi tortilish bo’yicha bitishda yiring hosil bo’lmaydi va kuchsiz serozli yallig’lanish kuzatiladi. Bu yo’l bilan faqat aseptik operatsion, hamda yangi, xirurgik ishlovi berilgan va chok qo’yilgan tasodifiy jarohatlar bitadi.
B.M.Olikov bo’yicha birlamchi tortilish bilan bitadigan jarohatning bo’shlig’i yoriqsimon, tor bo’ladi. Bo’shliq to’qimali limfa va ingichka fibrin tolalari bilan to’lgan (qon qanchalik yaxshi to’xtatilgan bo’lsa, fibrin shuncha kam bo’ladi).
Jarohat ichidagi o’zgarishlar: birinchi soatlarda pH kislotali tarafga o’zgaradi. Zararlangan eritrotsitlar va fibrin jarohat chetlarini o’zaro biriktiradi, ammo bunday birikish hali mustahkam emas.
3 soatdan so’ng mikroskop ostida leykotsitlar, limfotsitlar emmigratsiyasi va fiziologik sistemasi xujayralarining to’planishi kuzatiladi.
6 soatdan so’ng bo’kkan kollagen tolalar va yangi hosil bo’ladigan kapillyarlarning izlari ko’rinadi. Kuchsiz (–) manfiy elektropotensial hisobidan kapillyarlar o’sadi va o’zaro birikadi.
20 soatdan so’ng segmentyadroli leykotsitlar va limfotsitlar emmigratsiyasi maksimumga yetadi.
Bir kundan so’ng fibroblastlar yaqqol ko’rinadi.
48 soat ichida fibroblastlar jarohat yorig’ida to’planib, yo’lduzsimon va oval shaklni egallaydi va fibrinli to’qimalar orasiga kiradi.
4–7 kunlarga borib, jarohat ichida ko’p miqdorda yangi qon tomirlar kuzatiladi, fibroblastlar degidratatsiyaga uchraydi va jarohat yangi to’qima bilan to’ladi. Rufanov ma’lumotiga binoan, jarayon ter va yog’ bezlaridan tashqari barcha elementlarning tiklanishi bilan tugaydi. 3–4 haftadan so’ng nerv retseptorlari tiklanadi.
Xulosa qilib aytganda birlamchi tortilish bo’yicha bitishda hosil bo’lgan jarohat bo’shlig’ida qon va sero – fibrinozli suyuqlik to’planadi, so’ng qon iviydi va bo’shliq devorlari o’zaro fibrinli to’r bilan birikadilar (birlamchi yopishish). Birinchi 24 soat ichida ko’p miqdorda vazogen va gistiotsitar xujayralar to’planib, proteoliz va fagotsitoz boshlanadi. Shikastlangan kapillyarlar fibrinli to’qimaga o’sib kiradi va qarshisidagi kapillyarlar bilan birikadi. Xar bir kapillyar atrofida leykotsit, poliblast, makrofaglar to’planib, makrofaglarni fibroblastlarga aylanishi kechadi. Segmentyadroli leykotsitlar proteolitik fermentlar ishlab chiqarib, mikroblar va fibrinni lizisga chalintiradilar, bu esa ikkilamchi yopishishni hosil qiladi (3–4 kun). Bunda fibroblast va makrofaglar cho’ziladi va tolali biriktiruvchi to’qimani hosil qiladilar – uchlamchi yopishish.
Terining malpigiy qavati epidermisdan holi bo’ladi, uning xujayralari bo’kib cho’ziladi, bo’linadi va hosil bo’ladigan biriktiruvchi to’qima ustiga chiqib uni qoplaydi. Jarohat muhiti yengil ishqorli (pH 7–7,2). Jarohatning to’liq oxirigacha bitishi 1 yilgacha cho’ziladi.
Biriktiruvchi to’qimaning yopilishi eng tez bosh sohasida – 4 kunda, boshqa sohalarda itlarda 6–7 kunda, otlarda 8–10 kunda, qoramollarda 7–9 kunda hosil bo’ladi.