Jaxon xo`jaligidagi integratsiya va iqtisoslashuv Jaxon shumul iqtisodiy muammolar

Insoniy rivojlanish konsepsiyasi
Hozirgi davrda jahonda 200 dan ortiq. davlat mavjud, ulyarning soni sobiq SSSRning parchalanishi, Yugoslaviyaning bulinishi va boshqalar tufayli keskin oshdi. Shundan 188 davlat BMT a‘zosidir. Bu tashkilot tuzilganidan buyon (1945 yil 24 oktyabr) quyidagilar e‘tirof etildi: BMT a‘zolari soni 51 tadan 188 ga usdi, dunyo axolisi esa shu davr mobaynida 2.5 milliarddan 6, 1 milliardga yetdi (usish 3, 5 milliard), yalpi milliy mahsulot 7 trillion AQSH dollaridan 30 trillion dollarga yetdi, ya‘ni 4 martadan ko‗proq usdi. Uzaro iqtiodiy va savdo munosabatlarining nafi tufayli keyingi davrda ilgari qoloq bo‗lgan davlatlarning ayrimlari olib borilgan to‗g‗ri iqgisodiy siyosat tufayli rivojlanish, taraqqiyot yuliga kirib oldilar, ularning soni tobora oshib bormoqda. Shu sababli bu sohada iqtisodiy ta‘limotlarda ha yo‗nalishlar vujudga keldi. Hozirgi davr iqgisodiyotchilari U.Rostou, R.Emerson, P.Samuelson va boshqalar kolonializmning ijobiy tomonlarini, uning qoloq mamlakatlarga «taraqqiyot» olib borganligini burttirib ko‗rsatishga intulmoqdalar. Guyoki mustamlakalar ilg‗or mamla
katlar yordamida uz mustaqilligini ta‘minlashga erishganlar. Bu tuzum ilror va qoloq mamlakatlarga birdek naf ketirgan deb hsoblaniladi. R.Emerson fikricha, kolonializm Sharq xalqlari uchun taraqqiyot yo‗lidan borishga imkoniyat yaratdi. Farbda «Noiloj rivojlanish», «Tashqi turtki» nazariyalari keng tarqalgan (R.Nurkse, E.Xagen), unda ozodlikka erishgan davlatlar dastlab musibatlarga uchrashi tabiiy, shu sababli ularning bu ahvoldan chiqishining yagona yo‗li «Tashqi turtki his» «Solishtirma chiqimlar» nazariyasining yangi variantlari J.Vayner, G.Xaberler, Ch.Kindleberger tomonidan har tomonlama ishlab chiqilgan. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, rivojlanayotgan davlatlarda tabiiy resurslar anchagina bulganligini hisobga olib, oziq-ovqat va xom ashyo mahsulotlariga ixtisoslashish ma‘qul, sanoatni rivojlatirishga hojat yuq, chunki an‘anaviy eksport tovarlari hisobiga xalqaro bozordan kerakli masulotlarni almashib olish mumkin. Bu fikrga qo‘shilib bulmaydi, chunki bu usul mamlakat rivojiga olib kelmaydi.
Ba‘zi olimlar rivojlanayotgan mamlakatlarni «industrlashtirish» nazariyalarini ilgari surmoqdalar. Masalan, N.Kaldor, J.Meyerlarning fikricha, shaxsiy iste‘molni ixtiyoriy qisqartirib, iqgisodiyotni moliyalash uchun jamg‗armalar yetarli emas, davlat soliq tizimi orqali iyete‘molni majburiy yo‗l bilan qisqartirish kerak. Ayrim hollarda «me‘yordagi inflyatsiya»dan foydalanish taklif etiladi. P.RouzenshteynRodan, U.Xiller, G.Meyerlar o‗tish davrida chet el mamlakatlari (birinchi navbatda rivojlangan mamlakatlar)tomonidan iqtisodiy va texnikaviy yordam zaruriy chora sifatida ko‗rsatiladi, undan keyin esa bu ishlar «xususiy chet el investitsiyalari» bilan almashadi deb hisoblaydilar. Rivojlanayotgan mamlakatlarni industrlashtirish strategiyasi buyicha ham turli g‗oyalar mavjud. Ba‘zilar (V.Lyuis, P.Bauer) faqat qishloq xo‘jaligi sohasi bilan yengil sanoatni ustun darajada rivojlantirishni taklif etadilar, boshqalar boshida oddiyroq, keyinchalik texnika va texnologiyasi murakkab bulgan tarmoqlarga o‗tishni lozim deb hisoblaydilar. Qishloq xqjaligini rivojlantirish industrializatsiyaning hal qiluvchi sharti sifatida belgilanadi. Amerika IIhgisodchilari X.Leybenshteyn va V.Ryutenlar qishloq xo‗jaligini texnik rekonstruksiyalashni eng muhim masala deb hisoblaydi. Bu davrda sanoat qishloq xo‗jaligi uchun kerakli tovarlarni ishlab chiqarishi kerakligini ta‘kidlaydi. Yana bir eng dolzarb masala bu demografiya muammosidir. Aholining asosiy qismi tez ko‗payayotgan joylarda iqgisodiy usish sust kechmoqda. Davlatning iqgisodiy rivojlanishdagi roli masalasi muhimdir, bu haqda yuqorida fikr yuritilgan edi, ma‘lumki, klassik va neoklassik ta‘limot tarafdorlari davlatning ishtirokini imkoni boricha cheklashni taklif etsa, Keyns va keynschilar hamda neokeynschilik davlatning roli faol bulishini targ‗ib etadi. Bu holatda ham ana shunday ikki xil qarash xususiyatlidir. Amerikalik iqgisodchi G.Kolm fikricha, kam rivojlangan davlatlarda planlashtirishning maqsadi bozor jarayonini faollashtirishga qaratilishi kerak. Iqgisodiy rivojlantirishni rejalashtirish (plan) xususiy sektorni qo‗llash bozor xo‗jaligi defektlarini tugatish uchun kerak deyiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqgisodiyotining g‗arb andozalari asosida olib borish ham taklif etiladi, bu tarixiy jarayon asosida ruy berishi kerak U.Rostou uzining «Ikgisodiy usish bosqichlari» nazariyasida shu qoidani isbot
lashga urinadi. Keyingi davrda BMT tomonidan «Insoniy rivojlanish» konsepsiyasi ilgari surilmoqda. «Insoniy rivojlanish» konsepsiyasiga ko‗ra mamlakatlarning iqtisodiy o‗sishi ular aholisining turmush farovonligi bilan belgilanadi. Bunda iqtisodiy o‗sishni belgilashda qo‗yidagi xususiyatlar hisobga olinadi:
Inson muammolari markaziy muammoga aylanishi.
Insoniy rivojlanish ikki narsani o‗z ichiga oladi: birinchidan – yaxshi sog‗liq, chuqur bilim, xunar kabi insoniy qobiliyatlar majmuasi, ikkinchidan – ish bilan ta‘minlanganlik, ishlab chiqarishfaoliyati, siyosiy faoliyat va dam olish.
Iqtisodiy o‗sish odamlar boyitishga nisbatan o‗lchanishi kerak.
insoniy rivojlanishda faqo‗at iqtisodiyotni emas, balki butun jamiyatni qamrab oladi.
Odamlar rivojlanishning maqsadi va erishish omili ekanligi tan olinishi.
Insoniy rivojlanish darajasi insoniy rivojlanish indeksi (INI) bilan o‗lchanadi. IRI qo‗yidagi ucha sosni o‗z ichiga oladi: Umrboqiylik.
Ta‘lim.
Yashash darajalari.
«Insoniy rivojlanish» konsepsiyasi BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan izchil targ‗ib qilib kelinmoqda. Bu ezgu ishda BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan «Insoniy rivojlanish bo‗yicha hisobot»lar nashr qilinmoqda. O‗zbekiston Rrespublikasida birinchi marta 1995yil, so‗ngra 2000 yilgi dastur e‘lon qilindi.
O‗zbekistonda ijtimoiy rivojlanish konsepsiyasining asosini aynan inson va uning manfaatlaritashkil etadi.
O‗zbekiston xukumati islohatlarning insonlar hayoti farovonligiga salbiy ta‘sirini imkoni boricha kamaytirish maqsadida Yangi ijtimoiy-iqtisodiy tizimga bosqichma –bosqich o‗tish yo‗lini tanladi. Va bu yo‗lda bir qancha muvaffatsiyatlarga erishildi. 1997 yilda boshlab mamlakatimizda iqtisodiy o‗sish kuzatildi. Ayniqsa so‗ngi yillarda jamiyatning barcha sohalarida o‗sishga erishilmoqda.
Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A.O‗zbekiston buyuk kelajak sari. T., O‗zbekiston, 1998.
   
2. 
   Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. T.,Fan ,1997 (14-bob, 346-370- betlar).
   
3. 
   Lomakin P.K. Mirovaya ekonomika . M.,F. Yunit, 1998.
   
4. 
   Mayburd Ye.M. Vvedeniye v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M. , Delo, 1996.