Йил 25 апрел куни университетда битирувчи босқич 2015 yil Yanvar 1 (739)
Download 1.31 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ravshan Haqmurod Tosh DAU “Zootexniya”fakulteti talabasi Quyi Amudaryo hududida tarqalgan tuproq qoplamining ekologik-genetik tavsifi Qoraqalpog’iston Respublikasi tuproq iqlim sharoyitiga ko’ra, Osiyo materigining kenglik mintaqasi bo’yicha uning janubiy sahro qismida joylashgan. Tuproq paydo bo’lishi nihoyatda qiyin gidrotermik, ekologik sharoyitda kechadi. Bu yerda shuni qayd etish kerakki, tadqiqot o’tkazilgan hududlarning tuproq qoplami uzoq yillar davomida deltalarga xos sharoyitda rivojlangan o’tloqi, botqoq ot’loqi, sho’rxok tuproqlardan iborat. Faqat ayrim grunt suvlari ta'siri kamaygan joylardagina yarim avtomorf sharoyitda yuzaga kelgan o‘tloqi taqirli tuproqlar rivojlangan. Bunday tuproqlar rivojlangan daryo terassalari qismlarini o’qtin-o’qtin toshqin suvlari bosib turgan. Toshqin suvlari qaytgandan so’ng ham, bu tuproqlar grunt suvlaridan doimiy namlanib turgan. Bu esa o‘simliklar o’sishi uchun qulay sharoyit tug’dirib, turli-tuman o’tlar, ajriqdan tashqari, to’qay uchun xos bo’lgan daraxtlarning (turang’i, baqaterak, jiyda va hokazolar) ham yaxshi o’sishini ta'minlaydi. Ortiqcha nam sharoyitida qalin qamishzorlar paydo bo’ladi. Deltada keng miqyosda qurg’oqchilik paydo bo’lishiga qadar ham, uning ko’tarilgan (baland) qismlarida tuproqlar allyuvial botqoq, botqoq o’tloqi, o’tloqi bosqichlarni o’tab, rimgidromorf sharoyitdan sahro avtomorf sharoyitiga o’ta boshlaganlar. Sahrolarda tuproq paydo bo’lishi jarayoni bevosita ona jins ta'sirida shakllanishi maxsus adabiyotlarda ko’rsatib o’tilgan. Mexanik tarkibi og’ir bo’lgan jinslar ustida taqir va taqirli tuproqlar rivojlana boshlaydi. Taqir tuproqlar relyefning pastki qatlam joylarini, ularning atrofini esa taqirli tuproqlar egallaydi. Mexanik tarkibi yengil bo’lgan qum va qumloq jinslar ustida qumli sahro tuproqlari paydo bo’ladi. Relyefning cho’kkan va grunt suvlarining tuproq paydo bo’lishi jarayoniga bevosita ta'sir etgan hududlarida sho’rxok tuproqlar rivojlana boshlaydi. Grunt suvlarining pasayishi natijasida tuproqlar qoldiq sho’rxok yoki mexanik tarki-
biga mos ravishda yuqorida qayd etilgan tuproqlar qatoriga yetadi. Lekin bu hol o’tgan asrning 50-yillarigacha deltaning chekka qismlarida yuz bergan. 60-yillardan boshlab, O’rta Osiyo Respublikalarida, jumladan, Amudaryo quyi oqimida ham oshirilgan keng qamrovli irrigatsiya va melioratsiya ishlari daryo suvlarining sarfini keskin oshirdi. Sug’oriladigan maydonlar qatoriga yangi o’zlashtirilgan yerlar qo’shildi. Bu yerlarning ko’pchiligi sho’rlanganligi sababli, ulardan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida foydalanish uchun sug’orish suvi bir necha barobar ko’p sarflana boshladi. Agar yangi yerlarni o’zlashtirish va sug’orish ishlari sahro mintaqasida olib borilgan hududlarda grunt suvlarining tabiiy oqimi yo’qligini hisobga olsak, katta miqdordagi sug’orish suvlarining gidrogeologik sharoyitiga va uning natijasida tuproqlarning paydo bo’lishi jarayoniga qanchalik kuchli ta'sir etganligini tasavvur qilish qiyin emas. Yirik sug’oriladigan massivlarda yer osti suvlarining sathi 1-2,5 m atrofidadir. Lekin, yer osti suvlari sho’r yuvish va o’simliklar vegetatsiyasiya davrida bundan ham yuqoriga ko’tarilishi kuzatiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Markaziy qismida sug’orish jarayonlari uzoq davr mobaynida davom etmagan. Shuning uchun ham ularda agroirrigasi yotqiziqlaridan tashkil topgan qatlamlar mavjud emas. Nisbatan eng ko’p sug’orilgan joylarda agroirrigatsiyon qatlamning qalinligi haydalma qatlam qalinligi bilan bir xil. Yuqorida ko’rib chiqilgan, sug’orish jarayonining tuproq paydo bo’lishi jarayoniga ijobiy ta'siri bo’lsa, bu holning salbiy oqibatlari ham xilma-xildir. Amudaryo quyi oqimi hududlarining sahrolanishi, Orol dengizining qurishi ham inson faoilyatining bir salbiy ko’rinishidir. Sohildagi butazor, daraxtzorlar, namlik yuqori bo’lgan joylardagi qamishzorlar, o’tlar o’rnini, sahro mintaqasining avtomorf sharoyitiga moslashgan kserofit o’simliklari egallaydi. Ulardan faqatgina, kam hosilli yaylovlar sifatida foydalanish mumkin. Bunday sharoyitda tabiiy tuproqlar degradasiega uchrab, strukturasi, eng asosiysi o’z unumdorligini yo’qotmoqda. Amudaryo quyi oqimi hududlarida, inson o’z faoliyati natijasida yuzaga kelgan murakkab ekologik vaziyatning oldini olishi uchun zarur bo’lgan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim. O’rta Osiyo, shu jumladan, O’zbekistonda daryo suvlari u yoki bu darajada loyqaligi bilan xarakterlanadi. Suvning loyqalanishiga sabab, daryo hosil bo’ladigan joylarda va oqimida nurash jarayonida vujudga kelgan mayda zarrachalarni yemirib, o’zida eritib olib kelishidir. Ana shu zarrachalar sug’orish ta'sirida, suv miqdori bilan bog’liq holda dalalarga oqib kelib yotqiziladi. Shunday qilib, tadqiqot o’tkazilgan hududlarning tuproq qoplami ikkita bir- biriga qarama-qarshi jarayonlar ta'sirida rivojlanadi. Birinchidan, Orol dengizi qurishi va uning natijasida Orol oldi mintaqasida grunt suvlari sathining pasayishi va sahrolanish jarayonining kuchayishi. Buning oqibatida gidromorf tuproq paydo bo’lish jarayoni avtomorf jarayon bilan almashinadi. Gidromorf tuproqlar avtomorf tuproqlarga aylanadi va sahro mintaqasining tipik taqir, taqirli, sur tusli qo’ng’ir hamda qumli sahro, qoldiq sho’rxoklarga aylanadi. Ikkinchidan, keng miqyosli sug’orish ishlarining olib borilishi natijasida, bevosita inson faoliyati bilan bog’liq holda sug’oriladigan tuproqlarning shakllanishi jarayoni. Bunda sug’orish davrining davomiyligi va dehqonchilikning samarasiga bog’liq holda va hokazolarga xos tuproqlar shakllanib boradi.
1 (739) YANVAR 2015 yil I I I B B B R R R A A A T T T
Ф Ф ФА А АЙ Й ЙЛ Л ЛА А АС С СУ У УФ Ф Ф Ҳ Ҳ ҲА А АК К КИ И ИМ М М В В ВА А А С С СЕ Е ЕР Р РҚ Қ ҚИ И ИР Р РР Р РА А А У У УС С СТ Т ТО О ОЗ З З. . . Ҳаётни
чегарасиз дарёга
ўхшатиш, ўзбек халқининг энг манзур бўлган ҳикматларидан бири деб ҳисобласак муболаға бўлмайди. Ҳар бир ниҳолга боғбон керак бўлганидек, ҳаёт дарёсида ўз ўрнини эгаллаш учун ҳар бир кишига устознинг бўлиши муҳим аҳамият касб этадиган шартлардан биридир. Бундай ҳолатни “аксиома” эканли- гига ҳар қандай одам албатта ишонади. Чунки, у инсоният яратил- гандан бери тарих жилғаларида ўз ифодасини топган ва жилғадаги зилол, мусаффо, шифобахш жиҳат- ларни ўзида мужассамлаштирган баланд тоғлар сувини эслатади. Юқорида келтирилган муқад- димадан сўнг гапнинг индаллосини айтсак. Сўз, раҳматли тиббиёт фан- лари соҳаси профессори Эркин Йўлдошевич Қосимов
ҳақида боряпти. Устоз нафақат тиббиёт, балки фалсафа соҳаларида ҳам кенг миқёсда фаолият юритган ва охир оқибатда мустақил Ўзбекистон Республикасида илк бор беморлар билан бўладиган муносабатларга тааллуқли бўлган “Деонтология” фанига асос солди.
Эркин ака билан мен дастлаб, 1967
йили Москва
шаҳрида танишиш шарафига муяссар бўл- дим. Ўша кезларда мен Фанлар академияси қошидаги Овқатланиш институтининг пархез овқатланиш клиникасида клиник ординатурани ўтаётган эдим. Кунлардан бир куни клиника директори проф.И.С.Савошенко- нинг тавсияномаси билан мен стажировка ўтиш учун дунёга танилган машхур клиницист акаде- мик
Е.М.Тареев клиникасига сафарбар этилдим. Мақсад, турли касалликларга ташхис қўйишда ас қотиши мумкин
трансаминаза ферментига оид бўлган янги ва ноёб усуллардан бирини ўзлаш- тириб
келишим керак
эди. Академик Е.М.Тареев клиникасига келганимда, улар менга Ўзбекисто- дан келиб, аспирантурада тахсил олаётган Эркин
Йўлдошевич Қосимовга учрашишим кераклиги- ни тавсия этди. Бир вақт қарасам, Тошкентда проф. З.И.Умидова қўлида ишлаёт- ган Эркин акага кўзим тушди.
ва хушмуомалалик билан қабул
қилдилар ва келиш мақсадимни билгач, менга
керакли усул
жараёнини синчковлик билан тушунтира бошла- дилар. Мен у киши бошчилигида керакли тахлил усули билан пухта танишиб, уни ўзим бир ой муддат ичида бемалол амалга оширадиган даражага етганимда, яна қайтиб
ўзимизнинг клиникамизга келдим ва унда ушбу тахлил усулини жорий этдим. Кейинчалик насиб этган экан профессор унвонини олган Эркин Йўлдошевич Қосимов билан бирга- ликда фаолият юрита бошладик. Мазкур жараёнда мен, Эркин акани серқиррали ва ўта камтарин катта харфлар
билан зикр
этиладиган ИНСОН эканлигига тўла–тўкис равиш- да ишонч ҳосил қилдим. Устоз Эркин аканинг оламдан ўтганларига 10 йилдан ошган бўлишига қарамай, у кишини эслаган сари, кўз олдимда устознинг беқиёс қиёфаси гавдаланади. Шундай устознинг шогирди эканлигимдан мен ўзимни бахтиёр деб ҳисоблайман. Устознинг рухлари шод бўлсин. Б Б . . М М . . С С а а и и д д о о в в т т . . ф ф . . н н к к а а т т т т а а и и л л м м и и й й х х о о д д и и м м “ “ А А г г а а р р ш ш о о г г и и р р д д ш ш а а й й х х у у л л и и с с л л о о м м , , а а г г а а р р қ қ о о з з и и д д у у р р , , а а г г а а р р у у с с т т о о з з р р о о з з и и – – Т Т а а н н г г р р и и р р о о з з и и д д у у р р ” ” ( ( А А л л и и ш ш е е р р Н Н а а в в о о и и й й ) )
А А К К А А Д Д Е Е М М И И К К Ў Ў Р Р О О Л Л Т Т А А Н Н С С И И Қ Қ Б Б О О Е Е В В - - Т Т А А Б Б И И А А Т Т В В А А М М У У С С И И Қ Қ А А Ш Ш А А Й Й Д Д О О С С И И . . ТошДАУ “Агрономия” факуль- тети 1-01-гуруҳ талабалари билан дунёга машхур бўлган муссавир- рассомнинг уй музейига ташриф буюрдик. Музей биноси 2 қисмдан иборат бўлиб, унинг 1-қисми асосан яшаш ва ишлаш хоналаридан ташкил топган бўлиб, унда машхур мусаввир неча йиллар мобайнида яратган меҳнат натижалари бўлмиш, табиатнинг минг турдаги манзараси ўз ифодасини топган. Инсон уларга термулиб нигоҳ ташлаган сари кўз ўнгингизда табиат- нинг чиройи шунчалик жозибали эканлигига тўла–тўкис равишда ишонч ҳосил қиласиз. Бундай туйғуларни одамда пайдо
бўлиши негизида Ў.Тансиқбоевнинг сархатсиз моҳир- лиги, унинг табиат кўркига янада чирой қўша олганлиги ётади. Ў.Тансиқбоевнинг уй музейи
хоналари ва ундаги экспонатлар билан танишиш шуни кўрсатдики, мазкур академик-аллома соғлом турмуш тарзи- га, табиатга ўзида беқиёс бўлган мехр– мухаббати, қалб қўри ва кечаю кундузи тинмай меҳнат натижасида эришганлиги сезилиб турарди. Бу пайтда ҳаммамизда шундай хис–туйғу пайдо бўлдики, гўёки ёнгинамизда у кишининг сиймоси фаришта каби намоён эди. Ў.Тансиқбоев бутун умри даво- мида 3000 дан зиёд табиат
манзара-
ларини яратган ва уларга алоҳида чирой берган десак, муболаға бўлмайди. Ў.Тансиқбоевнинг яратган асарлари катта ёки кичик бўлишидан қатъий назар том маънода айтилганда, чуқур мазмун ва беқиёс моҳиятга эга эканлиги билан киши эътиборини ўзига мафтун этади. Музейнинг 2-қисмидаги хоналар- даги асарлар билан танишиш чоғида алломани нафақат табиат, балки мусиқа шайдоси эканлиги ҳам маълум бўлди. Мусиқа омили эса шифокорлар ибораси билан айтганда, улкан ишларни ижобий равишда амалга оширишда алоҳида аҳамият касб этади. Гапимизнинг тасдиғи сифатида, бинонинг 1-қаватидан жой олган кичик ўлчамли пианинони эслатиб ўтиш кифоя. Ў.Тансиқбоевнинг уй
музейи билан яқиндан танишиш, кишиларда табиат ва мусиқага бўлган ҳурмат ва эҳтиромни туғилишида ҳамда, ёшларни она ватанга содиқ фарзанд бўлиб, баркамол авлод даражасида ривож топишида мухим маънавий–маърифий омил бўлиб хизмат қилади. Download 1.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|