Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Sóylewdiń imkaniyatları

1.til-baylanıs materialı	Sóylew-baylanıs forması
2.tildi xalıq jaratadı	Sóylewdi hár bir shaxs jaratadı
3.tildiń ómir súriwi áyyemgi xalıq ómiri menen baylanıslı	Sóylewdiń ómiri qısqa, ol aytılǵan waqıtta ǵana bar.
4.ayırım shaxslar bir waqıttıń ózinde bir neshe tildi biliwıi múmkin.	Ayırım shaxstıń sóylewi áyne waqıtta tek birew boladı, sebebi ol belgili waqıtta hám belgili orında júz beredi
5.tildiń kólemi anıq emes	Sóylewdiń kólemi bolsa anıq
6.til turaqlı statistikalıq hádiyse	Sóylew hárekette bolıwshı dinamikalıq hádiyse.

7.2.-keste
Tilde qátelik arqalı sózdiń mánisi keskin buzılıwı múmkin. (mısalı saf-sap, fan-pán, dil-til, qol-xol, servis-serviz, tus-tús):
Sóylewdiń hádiysesindegi buzılıwlar, kóbinese, tek akustikalıq tárepten ózgeredi (fabrika-pabrika, safar-sapar). Til hám sóylew hádiyseleriniń nızam qaǵıydaları tolıq biliwı, onıń qaǵıydalarına bárqulla boysınıw, obektiv sharayatta tınımsız, sóylew mádeniyatı hám ádebi máselelerine ádalatlı qatnas jasawına alıp keledi.
Sóylew mádeniyatı – sociallıq mádeniyattı, insan jámiyetiniń mádeniyatı sáwlelendiriwshi aynası. Sóylew mádeniyatı ádebiy tildiń eki túri forması – jazba hám awızeki forması ushın zárúr. Sóylew mádeniyatına itibar jalǵız oqıtıwshılardan emes, al hár bir puqaradan sanalı túrde ózlestiriw talap etiletuǵın insanıy paziyletlerden biri. Onı iyelew hár bir oqıtıwshınıń hám shaxstıń mádeniy dárejesi hám bilimine baylanıslı. Oqıtıwshı pedagogikalıq sheberliginde sóylew mádeniyatı, tek onıń ruwxıy hám ádep-ikramlıq jaqtan baylıǵın ǵana emes, bálkim bilimin, oylawın, ilimiy dúnyaqarasın pikir hám kóz qarasların analizlewdi belgilewshi ólshem. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı birlge qáliplesip, óz diydilegen maqsetine jetetuǵın proces ǵana emes, al ol pedagogikalıq sheberlik penen kásiplik iskerligi dawamında, tájiriybeli ustazlar násiyatı nátiyjesinde jıllar dawamında jetilisip, shıray ashıp bara beredi. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı, qábileti, mádeniy, kásiplik, pedagogikalıq talaplar tiykarında qáliplesip baradı. Onı rawajlandırıw tek oqıtıwshınıń ǵayratlılıǵına baylanıslı. Usı qábilet sebepli oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı da qáliplesip baradı. Oqıtıwshınıń tómendegi sóylew mádeniyatına tán bolǵan qurallardı umıtpawı kerek:

1. 
   Sóylew mádeniyatı oqıtıwshısınıń ruwxıy-ádep-ikramlılıq bólimi. Sebebi, sóylew milletimiz erisken mádeniyat dárejesin kórsetiwshi, óz ana tilimizge itibardı sáwlelendiriwshi isenimli hám jarqın dálil.
   
2. 
   Sóylew mádeniyatı oqıtıwshılardıń ruwxıy hám mádeniy dárejesi menen hám ádebiy tildi tolıq biliwıi menen basqa kásip iyelerinen belgili dárejede ajıralıp turadı.
   
3. 
   Sóylew mádeniyatınıń baslı maqseti erkin pikir iyesi bolǵan bárkamal áwladtı qanday kásip iyesi bolıp jetilisiwine qaramastan ruwxıy jaqtan tárbiyalaw.
   
4. 
   Sóylew mádeniyati- bul, dáslep oqıtıwshılarda sóylew kónlikpesi hám sóylew tájiriybelerin payda etiw. Bul kónlikpe pedagogikalıq iskerlikte jetilisip baradı, arnawlı miynet hám shınıǵıwlar esesine tájiriybe asıradı hám erisilgen tabıslar sebepli qábilet hám sheberlik qáliplesedi.
   
5. 
   Sóylew mádeniyatına ózbek ádebiy tilin tolıq iyelew tiykarında erisiledi. Bunıń ushın oqıtıwshı ádebiy til nızamlılıqların biliwıi, kórkem ádebiyat shıǵarmaların turaqlı alıp barıw, qosıqlardı yadqa biliwı hám onı deklomaciya menen oqıy alıwı, radio hám televidenie esittiriwlerin baqlap barıwı tiyis.
   
6. 
   Sóylew mádeniyatın iyelewdiń jáne bir kórinisi sóylewge eliklew bolıp, jas oqıtıwshılar ózlerinen jaqsıraq, shıraylıraq, mánili hám tásirli sóz sóyleytuǵın ustaz oqıtıwshılardıń sheshenlik ónerine háwes penen qarawı hám eliklewi tiykarında úyreniwi múmkin.
   

Sóylew mádeniyatınıń – bul tek sóylew haqqında iskerlikke tiyisli túsinik hám taraw emes, ol til mádeniyatı menen de, yaǵnıy ádebiy tildi hám onıń normaların úyreniw hám bul normalardı qayta islew isi menen shuǵıllanadı. Sheshenlik óneri bolsa, bunday ilimiy – mádeniyatı hám, sheshenlik óneri sıyaqlı sóylewdiń mánililigi, sóylew gózzallıǵı nımazlılıqlarınan azıqlanadı.
Ayırım adamlarda ushırasatuǵın sóylew mádeniyatı awızeki sóylewde jeke qábilet hám aktivlik jaqtan baylanıslı bólek óner esaplanadı.
Sóylew mádeniyatı hám sheshenlik túsinikleri ortasında ayırım uqsaslıqlar, ulıwma tárepleri bar. Bul hár tarawdıń maqseti jumıs aktivliktiń birgelisiwinde kórinedi. Biraq, soǵan qaramastan sóylew mádeniyatı túsinigi menen sheshenlik túsinigi anıq bir zat emes. Oqıtıwshı sóylew mádeniyatı hám sheshenlik ortasında ayırım zárúr tárepi tómendegilerdi hám belgilerdi biliwıi lazım. Bular tómendegiler:

1. 
   Sóylew madeniyatı, haqıyqatinda da ádebiy til menen baylanıslı hádiyse. Onıń payda bolıwı, tillil tiykarı, talap hám ólshemleri ádebiy til hám onıń normaları menen baylanıslı. Sóylew óneri ushın bular tiykarǵı belgiler emes. Sózlew arasında ádebiy til talaplarına tolıq ámel qılmaytuǵınlar, belgili waqıtqa dealektte de rasında da sóylew ónerin kórsetip, insan qálbine qızǵın tásir etiwshiler de ushırasadı. Sózde sheshenlik til materialarının xarakterine qarap emes, bálkim, sheshenliktiń sóz ustası ekenligine, tıńlawshılardı ózine qaratıwına, tásirsheń sóylew ónerine qarap belgilenedi.
   
2. 
   Sheshenlik- bul sóylewdiń awızeki forması. Sheshenlik óneri awızeki óneri. Sóylew mádeniyatı bolsa, sóylewdiń hám awızeki, hám jazba forması tiyisli bolǵan túsinik.
   
3. 
   Sóylew mádeniyatı jámiyet aǵzalarınıń ulıwma sóylew iskerligin názerde tutadı. Sóylew mádeniyatı tarawınıń maqseti hám arzıwı usı jas áwlad sóylewin mádeniylestiriwdi itibarǵa…shın mánidegi sóylew óneri bolsa, bólek shaxslardıń sóylew sheberligin anıqlaydı. Sheshenlik ásirese, sóylew quralında oqıtıwshılar jámiyet talapları tiykarında jas áwladqa baylanıslı tálim hám tárbiya beredi, joqarı darejeli óziniń erkin pikirine iye bolǵan kadrlardı tayarlaydı.
   
4. 
   Ónerli, sheshen sóylew ásirese kópshilik tıńlawshılar keń auditoriyalarǵa tiykarlanǵan boladı. Sheshenlikti bir adamnan artıq adamlar tıńlaydı. Sóylew mádeniyatı usınday tıńlawshılardan tısqarı adamlar arasında ádettegi sáwbetlerdi bólek adamǵa qaratılǵan sózlerdi de óz ishine aladı.
   
5. 
   Oqıwshılar ádebiy tildiń keń imkaniyatların hám baylıqların jaqsı iyeleydi, sóylew mádeniyatı oqıtıwshılarǵa juwap beretuǵın tájiriybeli sheshen bolıwı múmkin. Biraq, hámme oqıtıwshı da ónerli mánisindegi sheshen bola almaydı. Biraq, ádebiy tilden padalanıwshı hár bir oqıtıwshı sóylew mádeniyatınan xabardar bolıwı shárt.
   
6. 
   Sóylew mádeniyati kópshilikke mólsherlenbegen belgili bir maqsetti kózde tutıp jumıs alıp barıwshı taraw. Bul mánide ol keń hámme ushın mólsherlengen talap biraq sheshenliq – jeke qabilet.
   
7. 
   Sóylew mádeniyatı – bul tek sóylew haqqındaǵı sóylew haqqında iskerlikke tiyisli túsinik hám taraw emes, ol til mádeniyatı menen de, yaǵnıy ádebiy tilde hám onıń normaların úyreniw hám bul normalardı qayta islew isi menen shuǵıllanadı. Sheshenlik óneri bolsa, bunday ilimiy – normativ iskerligin kózde tutpaydı.
   
8. 
   Sheshenlik kóbirek sóylewdiń mazmunın logikalıq tiykarların, mazmunlıq dúzilisin itibarǵa aladı, mádeniyatı bolsa, sóylewdiń mazmunın, logikalıq tiykarların, dúzilisin itibarǵa aladı, mádeniyatı bolsa, sóylewdiń til qurılısı, lingvistikalıq dúzilisine itibar qıladı.
   
9. 
   Sheshenlik óneri sheshen ushın aldın ala qalay sóylew sisteması hám rejesin bermeydi. Sóylew mádeniyatı tarawı bolsa, jámiyet aǵzaların ana tili yaǵnıy ádebiyat, til baylıqları hám qurallarınan maqsetke muwapıq sharayat hám usıl talabına kóre orınlı paydalana alıw kónlikpesin beredi. Bunday kónlikpe, shınında da hár qanday orator ushın da zárúr.
   
10. 
    Sheshenlik óneri haqqındaǵı ilim ádewir erte tariyxqa iye, sóylew mádeniyatı ilimiy mashqala hám ilimiy taraw sıpatında turaqlı jańalanıp baradı