Ájiniyaz atındaģı nmpi mektepke shekemgi tālim fakulteti

Ájiniyaz atındaģı NMPI

Mektepke shekemgi tālim fakulteti
Arnawlı pedagogika: logopediya qánigeliginiń
1 «e» kurs studenti Xalmuratov Nursultannin’
Ma’mleketlik tilde is jurgiziw paninen
Rasmiy isler stili temasinda

O’zbetinshe Jumisi

Tapsırıwshi: Xalmuratov Nursultan

Tekseriwshi: Abatova Mehriban


RÁSMIY ISLER STILI

Jobası:

1. 
   Leksikalıq ózgeshelikleri:
   
2. 
   Morfologiyalıq ózgeshelikler:
   
3. 
   Sintaksislik ózgeshelikler:
   

Tayanısh túsinikler: hújjetler tiliniń ózgesheligi, belgili bir shtamp. Arnawlı terminologiyası, standart birlikler, morfologiyalıq ózgesheligi, sintaksislik jaqtan dúzilisi, kórkem shıǵarmalarda paydalanıw ózgesheligi.

Rásmiy isler stili júdá turaqlı, óziniń belgili janrı, leksikası, frazeologiyası hám sintaksislik toplamlarına iye, bul stilde belgili bir shtamp (ózgermeytuǵın sóz hám toplamlar) kóbirek qollanıladı. Rásmiy isler stili quramına arza, maǵlıwmatnama, daǵaza, tilxat, isenim, qaǵaz, esap, akt, protokol, shártnama, xarakteristika, buyrıq, shaqırıw xat hám t.b. kiredi.

Qaraqalpaq jazba ádebiy tili tariyxında rásmiy is qaǵazları stili funktsionallıq stillerdiń baslı tarmaqlarınıń birin quraydı. Ol óziniń atqaratuǵın jámiyetlik xızmetiniń mazmunına, hújjetlik kommunikativlik ayrıqshalıqlarına sáykes jazba stildiń geypara túlerine qaraǵanda ádewir erterek payda bolǵan qatnas túrinen ibarat. Kópshilik funktsionallıq stillerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı sonǵı dáwirge tiyisli bolsa, rásmiy is qaǵazlarınıń stiliniń dáslepki elementleri revolyutsiyaǵa shekemgi dáwirde-aq payda boldı. Máselen, jazba estelikler sıpatında bizge kelip jetken nusqalar kórkem ádebiyat shıǵarmaları menen bir qatarda usı rásmiy islerge, qatnas qaǵazlarına baylanıslı túrli mazmundaǵı hújjetlerdi ishine aladı. Olar ádebiy tildiń funktsionallıq stilleriń ayrım bir tarawına, aytayıq, rásmiy is qaǵazları stiline tiyisli máselelerdi ǵana emes, al qaraqalpaq til biliminiń kópshilik áhmiyetli mashqalaların tarixıy, rawajlanıw planında izertlew ushın úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan da qaraqalpaq til biliminin tiykarın salıwshılardıń biri kórnekli alım N. A. Baskakov usınday jazba esteliklerdi jıynaw hám olardı hár tárepleme úyreniw tiykarǵı wazıplardıń biri ekenligin ayrıqsha kórsetip ótken edi.
Qaraqalpaq xalqınıń belgili ilimpazı, akademik Húsnitdin Hamidov qaraqalpaq jazba estelikleri tiykarında dóretken «XVIII—XIX—XX ásirlerdegi yuridikalıq hújjetlerdiń tili hám onıń házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline qatnası» atamasındaǵı monografiyasında anıq materiallarǵa súyene otırıp, qaraqalpaqlarda erte dáwirlerde-aq jazıwdıń bolǵanlıǵın ilimiy kóz qarasta dálilleydi. Sonıń menen birge ol rásmiy islerge hám is qaǵazdarına baylanıslı jazba dereklerdi tártiplestirip, xronikalıq jaqtan úsh toparǵa ajıratadı. Birinshi toparǵa 1742-1743- jılları orıs imperatritsası Elizaveta Petrovna atına jazılǵan «Qaraqalpaq antları»n, ekinshi toparǵa 1855-1859-jıllarda jazılgan «Orenburg hújjetleri»n, al úshinshi toparǵa XIX ásirdiń aqırına hám XX ásirdiń baslarına tiyisli hár túrli mazmundaǵı hújjetlerdi jatqaradı, olarǵa fonetikalıq, leksikalıq hám morfologiyalıq jaqtan ilimiy tallaw isleydi. Bul hújjetlerdiń tilinde chaǵatay, yaǵnıy eski ózbek ádebiy tili dástúriniń, sonday-aq arab-parsı tilleriniń tásiri oǵada kúshli seziletuǵınlıǵın ayta kelip, olardıń qaraqalpaq tilinde jazılǵanlıǵın anıqlaydı.
Rásmiy is qaǵazları túrlerindegi bul jazba hújjetler eski qaraqalpaq tilinde funktsionallıq jaqtan ózgeshe rásmiy is qaǵazları stiliniń dáslepki elementleriniń bolǵanlıǵınan, olardıń jazıw arqalı qatnas nátiyjesinde anaw ya dárejede orın alǵanlıǵınan derek beredi.
Jazba nusqalardan kórnetuǵın usı stilge tán ózgeshe bayanlaw, bir qáliptegi kiris dúzilmeler, sonday-aq tastıyıqlawshı juwmaqlawlar, olardı basqa funktsionallıq stillerden ajıratatuǵın belgiler sıpatında tanıwǵa múmkinshilik beredi. Máselen, «Qaraqalpaq antları»n alıp qarayıq. Ol eski rásmiy is qaǵazları stiline tán bir qáliptegi kiris sózler menen baslanadı: (Ben tóben isimlánmish axid etib ant etemen, ol bárchága kúdrátli allanıń ismi shariyfi ilá anıń uluǵlanmısh shariyf quranı aldında shul sábábli kim...) onnan keyin tiykarǵı mazmun bayan etiledi de, aqırı tastıyılawshı juwmaq penen tamamlanadı: men oshbu antımnı máhkám etmák uchun ózimizniń din islamımızǵa uluchlanmısh hám ugulmish quran sháriyfni obámán, ámiyn.
Bu antǵa ant ichtim qaraqalfaq yurtınıń sultanı Ubaydulla sultan (onıń) ámiri ilá men Eshniyaz axun qolum qoydum, men Ubaydulla xan móhir bastum.
Rásmiy is qaǵazları leksikası eski ózbek ádebiy tiliniń, sonday-aq jazıwdıń arab grafikası tiykarında qurılıwına baylanıslı arab-parsı tilleriniń kúshli tásirin bastan keshirdi. Sonlıqtan ol geypara fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgerislerge ushıraǵan túrinde qollanılıp keldi: sálemnamá (sálemnama), ariznamá (arza), yazılmısh (jazıldı), yasalmısh (ja- saldı), ochbu (usı), shul (sol), móhir (mór), qolum qoydum (qol qoydım), ben (men), dúrahlıq (gúwalıq), bárchá (barlıq), tóben (tómendegi), tómánǵı (tómendegi,) isimlónmish (atı kórsetіlgen), móhir basısh (mór basıw), ótinich (ótinish), ayb (ayıp), chaqıradur (shaqıradı), ómir, sábáb, dawa (daw), ayb (ayıp), qarar (qarar), emiyn (awmiyin) móhir (mór), aqdi (kelisim, shártnama), etibar (itibar), ant (ant), mewlet (máwlet), wá (hám), dárájeli (dárejeli) hám taǵı basqalar.
Jámiyettiń ósip baratırǵan talaptarı, óndiris orınları, mákemeler arasındaǵı baylanıstıń, qatnastıń jańa túrleri, xalıq xojalıǵın rawajlandırıw boyınsha putkil jámiyetlik qurılıs ádebiy tildiń, rásmiy is qaǵazları uslubınıń bunnan bılay da jetilistiriliwin hám rawajlanıwın talap etti. Mine usı tiykarda is qaǵazdarınıń tolıp atırǵan jańa túrleri payda boldı. Bular ulıwma alǵanda orıs tiliniń úlgisi, ónimi tásiri arkalı rawajlandı. Programmalıq áhmiyetke iye nızamlar, pármanlar, qararlar, shaqırıqlar, basqarıw mákemeleriniń hújjetleri Qaraqalpaqstan miynetkeshlerine orıs tilinde, sonday-aq orıs tilinen qaraqalpaq tiline awdarılǵan túrinde tanıstırılıp hám násiyatlanıp barıldı. Rásmiy is qaǵazları hújjetleri eki tilde de — qaraqalpaq hám orıs tillerinde de júrgizildi. Usıǵan baylanıslı orıs rásmiy is qaǵazlarınıń úlgisi menen qaraqalpaq ádebiy tiliniń rásmiy is qaǵazları uslubı tarawında olardıń jańa túrleri hám normaları jetilisip hám qáliplesip bardı. Bunda qaraqalpaq tiliniń orıs alfavitine tiykarlanǵan jazıwǵa ótiwi úlken áhmiyetke iye boldı.
Qaraqalpaq rásmiy is qaǵazları stiliniń payda bolıwı hám rawajlanıwında eski jazba nusqalar tilindegi eski jazba ádebiy tildiń de, orıs ádebiy tiliniń de úlesi bar. Solay da orıs rásmiy is qaǵazları stiliniń tásiri bul taraw da tiykarǵı faktor sıpatında xızmet etti.
Qaraqalpaq ádebiy tili házir rásmiy is qaǵazdarınıń qáliplesken prozalıq janrınıń bir neshe túrlerine iye. Pármanlar, nızamlar, rejeler, kelisimler, qararlar shaqırıqlar, buyrıqlar, arzalar, ómirbayanlar, maǵlıwmatnamalar, óndirislik minezlemeler, kelisim hám esaplar, tilxat hám isenim xat, xabarlama hám usınıslar, gúwalıq hám telegrammalar, protokollar hám shaqırıw qaǵazlar, sonday-aq bunnan basqa da túrlishe mazmundaǵı hújjetler rásmiy is qaǵazdarınıń usınday túrlerinen ibarat. Olardıń hár qaysısı ózine tán stillik ayrıqshalıqlarǵa hám belgilerge iye. Máselen, maǵlıwmatnamanıń dúzilisi turaqlı túrde qollanılatuǵın sózler, sóz dizbekleri hám grammatikalıq konstrukciyalar, sonday-aq kommunikativlik xızmeti hám mánisi jaǵınan turaqlı bir qáliptegi konstruktsiya menen baslanadı. Máselen, «beriledi usı maǵlıwmatnama... sebebi ol …» túrindegi rásmiy guwalıq beriw túrinde sózler menen baslanıp jazıladı. Mine usı tiykarǵı xızmet arqalı ádebiy tildin basqa stillerinen rásmiy isler stili ayırılıp turadı.
Rásmiy is qaǵazları stiliniń tiykarǵı ayrıqshalıqları sıpatında tómendegilerdi kórsetip ótiwge boladı:
1. Til arqalı qatnas dawamında bul stil hújjetlik-kommunikativlik xızmet atqaradı.
2. Onda qáliplesken sóz dizbekleri hám grammatikalıq konstruktsiyalar jiyi qollanıladı. Olardıń sáykes hújjetlerde bir túrde qaytalanıwı belgili muǵdar bolıp qáliplesken (beremen usı tilxattı, qarar etedi, kún tártibinde qaralǵan máseleler, dúzdik usı akttı bizler tómende qol qoyıwshılar, beriledi usı maǵlıwmatnama, joqarıdaǵılardı esapqa ala otırıp hám t. b.).
3. Usı tarawǵa tán rásmiy-hújjetlik sózler hám terminler jiye qollanıladı (protokol, qarar, tastayıqlansın, buyıraman hám t. b.).
4. Pikirdiń anıqlıǵı ayrıqsha sezilip turadı. Is qaǵazlarınıń pútkil leksikalıq hám grammatikalıq qurılısı mine usı pikir anıqlıǵın támiyinlewge ayrıqsha boysındırıladı.
5. Onda máni hám pikir obrazlılıǵı, qosımsha emocionallıq, ekspressivlik máni belgileri joq hám olar talap ta etilmeydi.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik kuramında sonǵı dáwirde rásmiy is qaǵazları uslubınıń rawajlanıwı menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri túrindegi arnawlı birlikler de kóbeydi, oǵan tómendegilerdi mısal retinde kórsetiwge boladı: kún tártibi, jıynalıstıń barısı, prezidium aǵzaları, ashıq dawıs, jasırın dawıs, esaplaw komissiyası, qarsı dawıs, qol kóteri, jaqlap dawıs beriwshiler, kiris sóz, juwmaqlaw sóz, tómendegilerdi bildiredi, qanaatlandırarlıq dep tabılsın, esapqa ala otırıp, qaralǵan máseleler, málim etip bildiremen, juwmaqlay otırıp, komissiya quramı, protokoldan kóshirme, tiykarlana otırıp hám t. b.
Rásmiy stilde aytılajaq pikir konkret, anıq hám túsinikli bolıwı kerek, sebebi bul stilde hár qıylı hújjetler jazıladı. Bunday hújjetlerdiń mazmunı anıq bolıp, olar ádebiy tilde qáliplesken bir formada alıp barıladı, sonlıqtan da rásmiy isler stiliniń ózine tán leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri boladı.