Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

«QOBLAN» DÁSTANI
Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı «Qoblan» xalıq arasında keńnen taralǵan, xalıq súyip tıńlaytuǵın dástanlardıń biri. Ásirler dawamında xalıq jırawları tárepinen awızsha atqarılıp házirgi kúnimizge shekem kelip jetken. Dástannıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alınǵan 8 variantı bar. Sonday-aq, túrkiy tilles xalıqlardan qırım, tatar, bashqurt, qazaq versiarları da bar. «Qoblan» dástanınıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alınǵan variantlarınıń ishinde eń tolıǵı hám eń úlkeni, mazmunı hám kórkemligi jaqtan qunlısı Еsemurat jıraw variantı bolıp esaplanadı. Onıń kólemi jeti mıńǵa jaqın qosıq qatarlarınan turadı. Usı Еsemurat jıraw variantı «Qaraqalpaqstan» baspasında 1941-1959-jılları hám 1981-jılı Qaraqalpaq folklorı kóp tomlıǵınıń VIII tomında sonday-aq, 1995-jılı Tashkent qalasınıń «Manaviyat» baspasınan basıp shıǵarılıp atırǵan 100 tomlıqtıń 13-tomında 2009-jılı basılıp shıqtı. Bunnan tısqarı «Qoblan» dástanı 1987-jılı shayırlar A. Nawmov, D. Aytmuratovlardıń awdarması menen orıs tilinde basılıp
shıqtı.
Qaraqalpaq qahramanlıq dástanı «Qoblan» óziniń kólemi, mazmunı hám ideyalıq tásirsheńligi, kórkemlik ózgesheligi jaǵınan milliy epikalıq dóretpelerimizdiń eń salmaqlılarınıń biri bolıp esaplanadı. «Qoblan» dástanınıń Еsemurat jıraw jırlaǵan variantı biyperzent ata-analardıń ǵayrı kúshlerden ózlerine perzent tilew waqıyalarınan baslap, perzenttiń tuwılıwı, onıń kámalǵa keliwi, úyleniwi, ústem klass wákilleri ústinen jeńiske erisip murat-maqsetlerine jetiwi sıyaqlı tutas kompaziciyalıq turaqlılıqqa iye syujetlerdi óz mazmunına jámlestiredi.
Dástan iri epikalıq dóretpeler qatarında óziniń dereklik payda bolıw ózgesheliklerine hám qáliplesiw basqıshlarına iye.
«Qoblan» dástanı boyınsha izertlew júrgizgen belgili ilimpaz Q. Maqsetov: «Dástannıń qaraqalpaqsha variantınıń payda bolıwı «Noǵaylı», «Qıpshaq» dáwirleri menen tereń baylanısqan. Házirgi variantın XIII- XVI ásir menen sheklep qoyıwǵa bolmaydı. Dástan ásirler dawamında birqansha ózgerislerge ushıraǵan. Qaraqalpaqsha, qazaqsha versiyaların salıstırip qaraǵanda qaraqalpaqsha versiyasında sońǵı dáwirdegi waqıyalardıń kóbirek orın alǵanlıǵı bayqaladı», - degen edi. Dástannıń qaraqalpaqsha versiyasında «Noǵaylı», «Qıpshaq» sózleri dástannıń dóreliwin belgilewde qanday áhmiyetli bolsa, «Nurdıń qara tawı», «Samarqand sayqalı», «Shaxan ulı Aqshaxan», «Qaraqalpaq xalqı» degen túsinikler dástannıń qálıplesiwinde úlken xızmet atqarǵan.
«Qoblan» dástanınıń tiykarǵı ideyası xalıqtıń sırt el basqınshılarınan ǵárezsiz jasaw tilekleri hám gúresleri menen belgilenedi. Sonıń menen birge, dástan zulımlıqtıń hám ádilsizliktiń belgisi sıpatında Aqshaxan hám onıń wázirleriniń háreketin áshkaralaydı. Dástannıń tiykarǵı waqıyası xalıq batırı Qoblan menen Aqshaxannıń arasındaǵı gúreske negizlenedi. Aqshaxan Qoblannıń tuwılıp ósken eliniń xanı bolǵanı menen, onıń dushpanı. Dástanda bastanayaq qatnasatuǵın qaharmanlar da usı Aqshaxan menen Qoblannıń dógereginde háreket etedi. Aqshaxan menen Qartxoja sıyaqlı biyler Qoblandı joq etiw maqsetinde sırtqı jawlarǵa qarsı atlandırıwǵa háreket etip otırǵan. Dástan Aqshaxan menen Qartxoja biydiń jawızlıq háreketin súwretlewden baslanadı. Aqshaxan Qoblan ele tuwılmastan burınaq, ata-anası Qıdırbay menen Bozkempirge «malıńnan xanǵa zakat bermediń» dep talawshılıq, basqınshılıq etip, dúnyamalın tartıp alıp, ózlerine azap-aqıret beredi. Dástandaǵı barlıq máseleniń sheshiliwinde Qoblan tiykarǵı orındı iyeleydi. Onıń obrazı sol dáwirdiń kózqarasınan xalıq tilegine juwap berip, zulımlıq hám ádilsizlikke qarsı qoyılǵan. Bul dástannıń tereń xalıqlıq ekenin kórsetedi. Qoblan menen Aqshaxan arasındaǵı qatnas ádillik penen zulımlıqtıń gúresinen derek beredi. Qoblan tuwılǵannan baslap Aqshaxan endi bayaǵıday Qıdırbay ǵarrınıń elin shawıp kete almaytuǵın boldı. Qoblannan qáwiplengenlikten Aqshaxan onıń menen ashıq gúreske túspey, onı aldaw jolı menen ólimge sazawar etiwdi oylaydı. Xan Qoblandı óltiriw ushın túrli hiylelerdi oylap tabadı. Dáslep, ar-namısqa shıdamay azaplanıp ólsin dep, toyında at shabıs járiyalaydı. Qoblannıń Torı atı at bayraqtan ozıp keledi. Bunnan nátiyje shıǵara almaǵan xan Qoblandı sırt ellerdegi dáwlerge, Bóke dáw, Álip dáw, Azıwlınıń elindegi Kóbikli dáw, Sharıqlı dáw, Dáwkempir, Qızpalwanlarǵa qarsı jumsaydı. Qoblan kóp qıyınshılıq penen óziniń mártligi menen jeńiske erisedi. Qoblannıń ar-namısı, kúshi elge sırttan dushpan ákelmew, dushpandı óz ornında qurtıwǵa jumsaladı. Qoblan dáwler menen gúreske ketip baratırǵanda Aqshaxannıń aldawına túsip, ólimge baratırman dep oylamaydı. Al, elimniń jawın joq qılıwǵa baratirman degen isenimde boladı. Ol óziniń aldına mınaday maqset qoyadı:
Jaqın jerde jaw barma,
Barǵan jerde daw bar ma?
Aytıń xabarın bizlerge,
Ǵayratımnıń barında,
Torı atıma mineyin,
Jeter jerge dushpandı,
Mına jerge keltirip,
Jılatqansha balamdı,
Ózim alıp keleyin,
Onnan soń taxtqa mineyin,
Alalmastay kún bolsa,
Búlingenin xalqımnıń,
Kózim menen kórgenshe,
Ústime jawdı keltirip,
Ulım menen qızımdı,
Aydaǵanın kórgenshe,
Qolında onıń óleyin.
Xan Qoblandı aldawshılıq penen sırtqı jawlarǵa jumsap qoymastan, batır joqta Alshaǵır dáwdi shaqırıp Qoblannıń elin talatadı. Dástanda Qoblan «Batır ańqaw, er gódek» degenindey aq kókirekligine qosa ańqawlıǵı basım adam retinde súwretlenedi. Aqshaxan Qoblanǵa qanshelli dárejede jamanlıq etse de, onı keshirip keledi. Azıwlınıń elinen qaytıp kelip, Alshaǵır xannıń qolınan óz elin azat etedi. Al, Aqshaxannıń Qoblanǵa islegen jawızlıqları bul xalıqqa qarsı islegen jawızlıqlar bolıp tabıladı.