Jinoyat huquqi, kriminologiya va korrupsiyaga qarshi kurashish

III. BOB. XORIJIY MAMLAKATLARDA KORRUPSIYAGA QARSHI KURASH VA UNI OLDINI OLISH CHORALARI


3.1. Xorijiy mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi kurashning o’ziga xos xususiyatlari.
Bugungi kunda korrupsiya barcha dunyo davlatlarining taraqqiyotiga ulkan xavf solib turibdi. Huquqiy jihatdan eng rivojlangan davlatlarda ham korrupsiya mavjud emas deb ayta olmaymiz. Ammo, ko’plab davlatlar korrupsiyaga qarshi muntazam kurash olib borishlari natijasida bu kabi jinoyatlar sezilarli darajada kamaygan.
Byurokratiya –hokimiyat apparati bilan amalga oshiriladigan, boshqaruv tizimi hisoblanadi. Ammo, bugungi kunda biz ushbu so’z ta’rifni samarasizlik, isrofgarchilik deb ayta olamiz. Mamlakatda byurokratik to’siqlarning ham mavjud bo’lishi korrupsiyaning ham rivojlanishiga imkon yaratadi. Shuningdek biz korrupsiyaga hiyla-nayrang, o’zgaruvchan va shaffof bo’lmagan hodisa sifatida ham qaraymiz. BMT Bosh assambleyasining sobiq Bosh kotibi K.Annan korrupsiyaga qarshi BMT konvensiyasini qabul qilish munosabati bilan sessiyadagi nutqida korrupsiyani “ijtimoiy vabo” bilan taqqoslagan, barcha zamonaviy jamiyatlarda tasdiqlagan epidemiyalar: “Korrupsiya demokratiya va qonun ustuvorligini zaiflashishiga, inson huquqlarini buzilishiga, bozor mexanizmlari buzilishiga, odamlarning hayot sifatini yomonlashishiga olib keladi, uyushgan jinoyatchilikni targ’ib qiladi, terrorizm va boshqa xalqaro xavfsizlik tahdidlarini kuchaytiradi, bu eng xavfli hodisa katta-kichik, boy-kambag’al davlatlarda mavjud holat deb baho beradi.¹
Korrupsiyaga qarshi kurash bo’yicha eng yirik kampaniyalarni tahlil qilgandan so’ng, o’zingizning korrupsiyaga qarshi faoliyat rejasini tuzish mumkin. Shuningdek Italiya, Gruziya, Singapur - korrupsiyaga qarshi kurashish davomida ishlab chiqilgan choralarini qo’llash bo’yicha muvaffaqiyatga erishgan.
1990-yillarning boshlarida Italiyadagi korrupsiya butun davlat tizimini chulg’ab oldi va siyosiy inqirozni keltirib chiqardi. Italiyada siyosiy partiyalar yuqori kuchga ega edi, shuning uchun tadbirkorlar siyosatchilarni moliyalashtirish orqali o’zlari uchun himoyachi sotib olishdi. Biznes va davlat amaldorlari o’rtasidagi mustahkam va korrupsion aloqalar odatiy holga aylandi.
korrupsionerlarga qarshi boshlangan “Toza qo’llar” operatsiyasi korrupsiyaga qarshi kurash tarixidagi eng muhim voqealardan biriga aylandi. Korrupsionerlar jazo olganlaridan tashqari ularning bor mol-mulklari ham musodara qilingan. Korrupsionerdan olingan pullar ijtimoiy sohaga va qishloq xo’jaligiga yo’naltirilgan. Korrupsiyaga qarshi kurashda Italiyada quyidagilar asosiy rol o’ynadi:
- demokratik tizimning mavjudligi, demak Italiyada hech kim mutlaq hokimiyatga ega emas edi.
- ommaviy axborot vositalari;
- huquqni muhofaza qilishning izchilligi;
- kuchli va mustaqil sud tizimi.
Korrupsiyaga qarshi kurashning yana bir modeli, 1965 yilda mustaqillikka erishgandan so’ng, Singapur korrupsiya bilan bog’liq bo’lgan ko’plab muammolarga duch keldi va davlat siyosatining eng birinchi amalga oshiriladigan sohasiga korrupsiya bilan murosasiz kurashishni qo’ydi. Ushbu mamlakatda boshlangan dastlabki bosqich mavjud qonunchilik tizimini o’zgartirish bo’ldi.
Birinchidan, korrupsiyaning barcha turlariga aniq va har tomonlama ta’rif berildi va uning barcha turlari taqiqlandi. Davlat amaldorlarining sovg’a-salom, hadya va boshqalarni olishi qat’iy nazoratga olindi.
Ikkinchidan, Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligiga jiddiy vakolatlar berilgan.
Uchinchidan, pora uchun qamoq jazosi ko’paytirildi. Keyinchalik, Singapur qonunchiligi bir necha bor to’ldirildi. 1989 yilda korrupsiya jinoyatini sodir etganlar uchun mulkni musodara qilish joriy etildi.
Ushbu illatga qarshi kurashishdagi qattiq nazorat yaxshi natijalar berdi va hokimiyat kurashning ikkinchi bosqichiga o’tdi . Bu bosqichda byurokratiya sifatini nazorat qilish, byurokratik to’siqlarni yo’qotishga qaratilgan samarali ishlar amalga oshirildi. Amaldorlar oylik maoshini jiddiy ravishda oshirdilar, bu esa ularni pora olishga to’sqinlik qildi (oyiga 20-25 ming dollar). Bugungi kunda Singapur byurokratiyasi dunyodagi eng samarali byurokratiyalaridan biri hisoblanadi.
Singapurda qobiliyatli, aqlli, ilg’or fikrlaydigan yoshlarni tanlashga imkon beradigan, ularning bilim va kasbiy o’sishiga hissa qo’shadigan tizim yaratildi. Rasmiylarga nomzodlarni tanlash maktabda amalga oshiriladi. Keyinchalik, kelajakdagi elita vakillariga universitetga kirishga yordam beriladi, chet elda o’qish va amaliyot o’tashga yuboriladi. Xususan, hukumat amaldorlarining farzandlari Oksford, Sorbonne, Garvard va boshqa eng nufuzli xorijiy universitetlarda o’qish uchun haq olishadi. Pora bilan xushomad qilgan davlat xizmatchisi nafaqat o’zining, balki avlodlarining kelajagini ham xavf ostiga qo’yadi.
Korrupsiya siyosiy va iqtisodiy rejimga bog’liq emas, chunki biz ushbu illatni bugungi kun mamlakatlarining har qaysida ko’ramiz. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, korrupsiya davlat hokimiyatini davlat xizmatchilarining aniq harakatlari shaklida amalga oshirishning universal yo’nalishi hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, korrupsiyaning oldini olish tushunchasining mazmuni xorijiy davlatlarning davlat xizmati tizimi davlat xizmatchisining ma’muriy va huquqiy maqomini batafsil belgilashga qisqartiriladi va inson huquqlarini himoya qilishga asoslangan. Shu sababli, AQSh, Kanada, Italiya, Germaniya va Xitoy kabi mamlakatlarda korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish vositalarini amalga oshirish amaliyotiga oid bir qator ijobiy misollarni ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakat ichkarisidagi va xalqaro maydondagi korrupsiyaga qarshi faol qarshilik ko’rsatishning tashabbuskorlaridan biri bu hodisaga qarshi kurashishda katta tajribaga ega bo’lgan AQSh edi. “Korrupsiya” atamasi Amerika Qo’shma Shtatlarda jamoat, davlat va siyosiy arboblar, hukumat amaldorlarining hayotiyligini anglatish uchun ishlatiladi. 1887 yilda qabul qilingan AQSh Konstitutsiyasida pora olish og’ir jinoyat deb hisoblanadi. Qo’shma Shtatlarda korrupsiyaga qarshi haqiqiy kurashning boshlanishi o’tgan asrning 70-yillariga to’g’ri keladi. Amerikaning Lockheed kompaniyasi Yaponiyadagi faoliyati bilan bog’liq bo’lgan va mamlakat hukumatining iste’fosiga sabab bo’lgan shov-shuvli korrupsiya mojarosining zarbasi Amerika qonun chiqaruvchilarini 1977 yilda “Xorijiy korrupsiya amaliyoti to’g’risida” gi qonunni qabul qilishga undadi.¹
Qabul qilingan hujjat Amerika fuqarolari va kompaniyalari tomonidan xorijiy amaldorlarning pora olishini taqiqladi. Biroq, ushbu qonun qabul qilingandan so’ng, Amerika ishbilarmon doiralari AQShning korrupsiyaga nisbatan qattiq pozitsiyasi amerikaliklarning pozitsiyasini jiddiy ravishda buzayotganidan shikoyat qila boshladilar.
So’nggi yillarda Amerika iqtisodiyotidagi poraxo’rlik ko’lami yana shunday darajaga yetdiki, hukumat o’z manfaatlarini chet elda ilgari surish uchun pora ishlatadigan kompaniyalarga qarshi keng ko’lamli hujum uyushtirishga majbur bo’ldi.
Yangi sanoatlashgan mamlakatlar orasida Singapur hukumati birinchilardan bo’lib korrupsiyaga qarshi keng qamrovli kurashni boshladi va bu sohada ajoyib yutuqlarga erishdi. Mamlakatda korrupsiyaga qarshi kurashish va uni yo’q qilish bo’yicha juda samarali tizim yaratilgan. Ushbu mamlakatda korrupsiyaga qarshi strategiya qat’iylik va izchillik bilan ajralib turadi va ham rag’batlantiruvchi, ham shaxsni korrupsiya harakatlarini qilishga ishontirish imkoniyatini yaratadigan sharoitlarni minimallashtirish yoki yo’q qilishga qaratilgan tizim yaratilgan. Korrupsiya darajasini pasaytirish taktikasi ma’muriy va qonunchilik choralarini qo’llashga asoslangan edi, shu jumladan: byurokratik protseduralarni soddalashtirish; mansabdor shaxslarning harakatlarini tartibga solish; yuqori axloqiy me’yorlarga rioya qilish ustidan qat’iy nazorat.
Xorijiy tajribani o’rganishni sarhisob qilar ekanmiz, shuni aytish kerakki, davlat xizmatlari tizimidagi korrupsiyadan darhol va to’liq xalos bo’lish mumkin emas. Korrupsiya namoyon bo’lishiga qarshi kurashish qonunchiligi va amaliyotini o’rganish shuni ko’rsatadiki, hozirgi kunda biron bir davlat ham ularga qarshi kurashishning samarali vositalariga ega emas.
Rivojlangan mamlakatlarda davlat xizmati islohotlarining yaqqol yutuqlariga qaramay, yuqorida sanab o’tilgan davlatlarda amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlarning hech biri to’liq muvaffaqiyat bilan yakunlanmadi.
Xalqaro hamjamiyat va ko’plab davlatlarning hukumatlari korrupsiya jamiyat uchun ulkan moddiy, siyosiy va ma’naviy zarar yetkazishini anchadan beri payqab kelishmoqda, shuning uchun ular korrupsiyani kuchli siyosiy iroda va faqat keng ko’lamli tizimli choralar bo’lgan taqdirdagina yengish mumkinligini anglab, korrupsiyaga qarshi kurashga e’tiborni kuchaytirmoqdalar.
Ta’kidlash joizki, korrupsiyaga qarshi kurashda eng muhim yutuqlarga Daniya, Finlyandiya, Shvetsiya, Kanada, Gollandiya, Avstraliya, Singapur, Lyuksemburg, Shveytsariya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Isroil, Frantsiya, AQSh erishgan. Ushbu mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi kurashish yo’llari juda xilma-xil: korrupsiyaga qarshi samarali qonunchilikni yaratishdan tortib, xodimlarning qonunga bo’ysunadigan yuqori axloqiy xatti-harakatlarini targ’ib qilishgacha. Korrupsiya barcha darajalarda va har tomonlama nazorat qilinadi va korrupsiyaga qarshi amaliyot qonun ustuvorligini mustahkamlash va jamiyatdagi axloqiy-psixologik muhitni yaxshilashga qaratilgan.
Korrupsiyaga qarshi faol kurashni boshlagan birinchilardan biri bu Singapur hukumati bo’lib, qisqa vaqt ichida ajoyib yutuqlarga erishdi. Korrupsiyaga qarshi strategiya uchta asosiy maqsadga qaratilgan: byurokratik protseduralarni soddalashtirish; mansabdor shaxslarning vakolatlarini qat’iy tartibga solish; axloqiy me’yorlarga rioya etilishini nazorat qilish. Mamlakatda korrupsiyaga qarshi kuchli qonunlar yaratilgan, hokimiyat va yuqori vakolatlarga ega bo’lgan Korrupsiya ishlarini tergov byurosi samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Korrupsiyaga qarshi rejalarni qayta ko’rib chiqish va korrupsiyaga qarshi aniq choralar mavjud. Jarimalar, qamoq, musodara qilish, ishdan bo’shatish keng tarqalgan. ¹
Isroilning korrupsiyaga qarshi kurashish tajribasi ham o’ziga xos tarzda amalga oshirilgan. Isroil korrupsiyadan xoli bo’lgan davlatlardan biridir. Bu yerda korrupsiya deganda davlat xizmatchilarining o’z lavozimlaridan foydalangan holda noqonuniy boyish tushuniladi. Korrupsiyaga qarshi kurashish shakllaridan biri bu mumkin bo’lgan korrupsiyaviy harakatlar ustidan nazoratni monitoring qilish tizimidir. Sovg’alar va boshqa imtiyozlarni olishda qonuniy taqiq va cheklovlarni qo’yish keng tarqalgan amaliyotga aylandi. Qaror qabul qilish bo’yicha tavsiyalar, o’ziga xos taqiqlovchi va tavsiya etuvchi qoidalarni o’z ichiga olgan professional axloq qoidalari muhim rol o’ynaydi.
Niderlandiyada korrupsiyaga qarshi kurashish tizimi “korrupsiyani muntazam ravishda yo’q qilish” strategiyasi prinsiplari asosida qurilgan bo’lib, davlatga xizmat qiladigan va odamlarga xizmat qiladigan mansabdor shaxsga nisbatan hurmat munosabatini shakllantirishga qaratilgan. Korrupsiyaga qarshi kurash dasturi butun bir qator chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi (korrupsiyani aniqlashda oshkoralik, korrupsiya xavfi ortgan shaxslar faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish, korrupsiyaga qarshi huquqiy madaniyatni oshirish.
Amerika Qo’shma Shtatlarda korrupsiyaga qarshi kurash amaliyoti korrupsiyani oldini olish bo’yicha choralar va uni bostirish va jinoiy javobgarlikka tortish choralari qat’iy talablar asosida amalga oshiriladi. AQSHda barcha amaldorlar uchun amal qilishi majburiy bo’lgan axloqiy xulq-atvor tamoyillari mavjud. Korrupsiyaga qarshi kurash Senat va AQSh Kongressining Vakillar palatasining tegishli qo’mitalari va komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi. Federal tergov byurosiga alohida o’rin beriladi. Sud idoralari, Prokuratura, Adliya vazirligi, maxsus politsiya bo’linmalari va mustaqil prokuratura instituti korrupsiyaning oldini olish va korrupsiyaga yo’l qo’ygan mansabdor shaxslarni jazolash choralariga jalb qilingan. Shuningdek, har qanday AQSh fuqarosi o’ziga ma’lum bo’lgan korrupsiya faktlari to’g’risida Adliya vazirligiga xabar berishi va bunday ma’lumot uchun pora summasining bir qismini olishi mumkin.¹
Kanadada korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar jamiyat davlat va shahar xizmatiga qarshi eng og’ir jinoyatlar deb tasniflanadi va ko’pincha xiyonat bilan tenglashtiriladi. Pora beruvchi ham, pora oluvchi ham teng asosda javobgarlikka tortiladi. Korrupsiyaga qarshi kurash bo’yicha maxsus davlat qo’mitasi muvofiqlashtiruvchi rol o’ynaydi. Uning tashabbusi bilan 1985 yilda davlat xizmatchilarining axloq kodeksi qabul qilindi.
Shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurash bo’yicha Xitoy tajribasini ko’rib chiqish ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu mamlakat hali ham korrupsiyani bostirishda muvaffaqiyat qozona olmaganiga qaramay, bu erda korrupsiyaga qarshi siyosatning afzalligi xalqning ko’p asrlik madaniy an’analariga tayanishi va milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirishda namoyon bo’ladi. Korrupsiyaning oldini olish davlat idorasiga yuklangan. Faqatgina korrupsiya ishlari bilan shug’ullanadigan maxsus xalq sudlari tashkil etildi. Xitoyning korrupsiyaga qarshi qonunchiligi juda qattiq bo’lib, pora olish va tijorat pora olish uchun qattiq jazo belgilangan. Shu jumladan bu turdagi jinoyatlar uchun o’lim jazosi ham mavjud. So’nggi o’n yil ichida bir milliondan ortiq partiya va davlat apparatining xodimlari poraxo’rlik uchun javobgarlikka tortildi, qariyb 10 ming amaldor otib o’ldirildi, yana 120 ming kishi 10 yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum etildi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, Fransiyada mavjud bo’lgan korrupsiya modeli ham o’ziga xoslikni tashkil etadi. Korrupsiyaning asosiy yo’nalishlari: davlat byudjetini sarflash; davlat va kommunal xizmat; turli darajadagi hokimiyat va tadbirkorlar o’rtasidagi munosabatlar. 1993 yildan beri mamlakatda “Korrupsiyaning oldini olish va iqtisodiy faoliyat va jamoat tartibining ochiqligi to’g’risida” qat’iy qonun ishlab chiqilgan, axloq bo’yicha hukumat komissiyasi, manfaatlar to’qnashuvining oldini olish bo’yicha prezident komissiyasi faoliyat yuritmoqda. Adliya vazirligi huzurida korrupsiyaning oldini olish bo’yicha markaziy xizmat tashkil etildi. Davlat xizmatidagi xodimlarning martaba harakatlari ustidan nazoratni kuchaytirish, shuningdek, ushbu harakatlarning har qanday mutlaqo shaxsiy masalalarni hal qilishdagi ta’sirini cheklash maqsadida, Davlat xizmatining deontologiyasi bo’yicha komissiyasi tuzildi.
Germaniya kabi huquqiy rivojlangan mamlakatlar ham bugungi kunda korrupsiya muammolarini boshdan kechirmoqda. Ushbu mamlakatda korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy huquqiy vositalaridan biri davlat xizmatining intizomiy rejimi to’g’risidagi federal qonun imzolashgan. Korrupsiyaning juda tez o’sishi 1997 yil avgustda Germaniya “Korrupsiyaga qarshi kurash to’g’risida” maxsus qonun qabul qilinishiga olib keldi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha xorijiy tajribani o’rganish shuni ta’kidlashimiz mumkinki, huquqiy, tashkiliy, kadrlar va korrupsiyaga qarshi siyosatni oshkora olib borish va tushuntirishli mexanizmlarsiz amalga oshirish mumkin emas. Muvaffaqiyatli mamlakatlarning korrupsiyaga qarshi kurashish tajribasi shuni ko’rsatadiki, korrupsiyani oldini olish bo’yicha eng muhim chora-tadbirlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1) yuqori samarali huquqiy strategiya va kuchli korrupsiyaga qarshi qonunchilikni shakllantirish;
2) qabul qilingan korrupsiyaga qarshi qarorlarning yuqori professional darajada sifatli bajarilishini ta’minlashga qodir bo’lgan davlat organlari, tashkilotlar va bo’linmalarning yaxshi ishlaydigan tizimini yaratish;
3) boshqaruv jarayonlarining shaffofligi darajasini oshirish, nazorat va hisobotni takomillashtirish, hokimiyat monopoliyasini kamaytirish ;
4) shaxsiy manfaatlarni ko’zlash imkoniyatini istisno qiladigan kadrlar masalasini hal qilish mexanizmini yaratish;
5) xodimlarning kasbiy mahoratini oshirish;
6) davlat va kommunal xizmatchilarni moddiy rag’batlantirish va ijtimoiy himoyasini optimallashtirish. Ish haqi pora daromadini pasaytirish uchun yetarlicha yuqori bo’lishi kerak;
7) axloq kodekslarini joriy etish.
Korrupsiyaning haqiqiy ijtimoiy qiymati to’langan pora bilan yoki uning davlat mablag’larining o’zlashtirilgani bilan o’lchanadi. Sodir etilayotgan ushbu illat natijasida quyidagi salbiy oqibatlar vujudga kelishi mumkin: mablag’larni noto’g’ri taqsimlanishi, fuqarolar va davlat o’rtasidagi ishonchni yo’qotadi, jamoatchilikni ta’minlash, qulay raqobat muhitini shakllantirishga o’zining salbiy tasirini o’tkazadi.¹
Korrupsiya shaxsiy manfaat uchun davlat va jamiyat ishonchini suiiste’mol qilish tushuniladi. Korrupsiya har kimga, ayniqsa ozchilik va zaif aholiga ta’sir qiladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish yo’lidagi eng katta to’siq sifatida u jamiyatlarga mablag’larni sog’liqni saqlash, ta’lim va sanitariya kabi davlat xizmatlaridan ajratadi, chet el investitsiyalariga to’sqinlik qiladi, bu esa ish joylarining qisqarishi olib keladi, jamiyat aholisi yashash tarziga tasir qiladi. Korrupsiyaga qarshi qanday kurashish mumkin? Mamlakatdagi qonunlarning bajarilishini ta’minlash orqali bunga erishish mumkin. Ko’pgina mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi kurashish to’g’risidagi qonunlar mavjud, ammo Dougan tushuntirganidek, ularda ushbu qonunlarni kuzatib borish va amalga oshirish uchun resurslar bo’lmasligi mumkin. Pora bilan shug’ullanuvchilar ko’pincha pora oladiganlar yoki soyali bitimlar tuzadiganlardir va bu ozgina resurslarga ega bo’lgan halol fuqarolarning ruhini tushiradi. Ammo yangi texnologiyalar tufayli korrupsiyaga qarshi kurashish uchun sizga ko’p pul yoki kuch kerak emas. Masalan, Hindistonda er-xotin korrupsiyaga qarshi veb-saytni ochishdi, u yerda odamlar pora so’ralgan holatlar to’g’risida xabar berishlari mumkin.
Transparency International ushbu g’oyalarni morrupsiyaga qarshi kurashish yo’lida samarali usul sifatida qayd etdi.
Bugungi kunda korrupsiya transmilliy hodisadir va shuning uchun butun dunyo hamjamiyati uchun xavf tug’diradi. Turli mamlakatlarda unga qarshi kurash turli xil tasir choralari bilan va turlicha olib boriladi.
Bugungi kunda dunyodagi korrupsiya darajasini baholab, biz barcha mamlakatlarni shartli ravishda ikkita katta toifaga ajratishishimiz mumkin - bu muammoni muvaffaqiyatli hal qiladigan va korrupsiya muammosi chuqur ildiz otgan, qiyinchiliklar kelib chiqayotgan davlatlar.
Yuqoridagi mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi kurashni tashkil etishning ba’zi xususiyatlari quyidagilardan iborat - korrupsiya bu mamlakatlar hukumatlari tomonidan milliy xavfsizlik uchun jiddiy tahdid sifatida tan olinadi. Shu bilan birga, korrupsiya tashqi va ichki muammo sifatida qaraladi. Shu sababli, ushbu mamlakatlarda korrupsiyani cheklash bo’yicha harakatlar va keng ko’lamli ishlarni amalga oshirmoqdalar.
Masalan, korrupsiyaga qarshi kurashish tizimi Niderlandiyada quyidagi asosiy protsessual va institutsional choralar mavjud:
- korrupsiya harakatlarining yuzaga kelishi mumkin bo’lgan holatlarini kuzatish tizimi davlat va jamoat tashkilotlarida va ushbu punktlarda joylashgan shaxslar faoliyati ustidan qat’iy nazorat. Korrupsiya nuqtai nazaridan xavfli bo’lgan lavozimlarga shaxslarni tanlash tizimi;
- korrupsiyaviy xatti-harakatlar uchun jazo tizimi, korrupsiya jinoyatini sodir etgan shaxslarni davlat tashkilotlarida ishlashni taqiqlash va davlat xizmati tomonidan taqdim etiladigan barcha ijtimoiy nafaqalarni olib tashlash;
- mansabdor shaxs uchun halol va samarali o’zini tutishi moddiy va ma’naviy jihatdan foydali bo’lishini ta’minlashga qaratilgan mansabdor shaxslarning ijobiy harakatlarini rag’batlantirish tizimi;
- korrupsiyaga qarshi kurashish uchun maxsus politsiya kabi davlat xavfsizlik tizimi yaratildi, bu korrupsiya holatlarini aniqlash bo’yicha muhim vakolatlarga ega bo’lishi kerak.¹
Shunga o’xshash choralar Isroil va Kanadada ham qo’llaniladi. Boshqa mamlakatlar ham korrupsiyaga qarshi muvaffaqiyatli choralarni amalga oshirmoqdalar. Xususan, fuqarolik jamiyat demokratik rejimga xos institut sifatida korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha mustaqil komissiyalar faoliyati samaradorlikni oshirishga qodir. Bunday organlar Gonkongda muvaffaqiyatli ishlaydi, Singapur, Malayziya, Tayvanda bugungi kunda korrupsiya darajasi past, chunki parlament oldida hisobot berish, shuningdek amaldorlar va deputatlar tomonidan mulk to’g’risidagi deklaratsiyani majburiy ravishda topshirish, umuman, davlat tizimining maksimal darajada ochiqligi, davlat mablag’larining sarflanishini nazorat qilish davlat qo’mitasining ommaviy yig’ilishlarini muntazam ravishda o’tkazish kabi usullar mavjud.
2002 yil 1 yanvardan kuchga kirgan, ammo allaqachon xalqaro miqyosda tan olingan Janubiy Koreyaning Korrupsiyaga qarshi kurashish to’g’risidagi yangi qonuni ham samarali usul deb topildi. Unga muvofiq korrupsiyani tekshirishni boshlash huquqi aslida mamlakatning har qanday voyaga etgan fuqarosiga beriladi. Taftish va tergov qo’mitasi (mamlakatning korrupsiyaga qarshi asosiy organi shunday nomlanadi) ayblovlar bo’yicha tergovni har qanday shikoyat bo’yicha. boshlashga majburdir.
Xususan Singapurda korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha yo’lga qo’yilgan quyidagi choralar ham ahamiyatlidir:
1) xususiy sektorda muvaffaqiyatli ishlayotgan shaxslarning o’rtacha ish haqiga bog’liq bo’lgan formulaga muvofiq davlat xizmatchilariga ish haqi beriladi;
2) davlat mansabdor shaxslarining mol-mulki va qarzlari to’g’risida yillik hisobotlari taqdim etiladi, shuningdek prokuror har qanday bank, aktsionerlikni va “Korrupsiyaning oldini olish to’g’risida” gi qonunni buzganlikda gumon qilingan shaxslarning hisobvaraqlarini tekshirishga haqli;
3) buzilmas siyosiy rahbarlarning axloqiy vakolatlarini saqlab qolish uchun yuqori mansabdor shaxslarga qarshi korrupsiya ishlarida nazoratning mavjudligi;
4) iqtisodiy rivojlanish uchun keraksiz ma’muriy to’siqlarni bartaraf etish.
Korrupsiyaga qarshi kurash Singapur iqtisodiy muvaffaqiyatining asosiy omillaridan biridir.
Xalqaro korrupsiyaga qarshi choralar bilan bog’liq munozarali masalalar qatorida biz repressiv choralarning Xitoy tajribasini aytishimiz mumkin, bu yerda o’g’ri mansabdorlarini namoyishiy qatl qilish uzoq vaqtdan beri “odatiy” holga aylanib ulgurgan. Ko’rib turganingizdek, korrupsiyaga qarshi kurash juda murakkab va ko’p qirrali vazifadir. Chet davlatlarda har doim ham korrupsiyaga qarshi kurashlar muvaffaqiyatli hal qilinmaydi, buning uchun siyosiy iroda kerak va hukumat maqsadga muvofiq sa’y-harakat qilishi lozim. Bu borada chet ellarning korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha samarali tajribasini o’rganish va qo’llash maqsadga muvofiqdir.