Jinoyat qonuni tushunchjasi va ahamyati

Jinoyat qonuni tushunchjasi va ahamyati
Reja;

1. 
   Jinoyat qonuni tushunchasi ahamyati
   
2. 
   Jinoyat huquqi normalari
   
3. 
   Jinoyat huquqi predmetlari
   

Foydalanilgan adabiyotlar.

Jinoyat qonuni tushunchasi va ahamiyati

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat qonuni davlat hokimiyati oliy organining jinoiy javobgarlikning umumiy asoslarini belgilovchi, alohida turdagi jinoyatlar va ularni sodir qilgan shaxslarga qo‘llaniladigan jazolarni ko‘zda tutuvchi huquqiy normalar yig‘indisidan iborat bo‘lgan huquqiy aktdir.
Umumiy huquq tizimida jinoyat qonuni alohida o‘rin egallaydi. U ijtimoiy munosabatlarni tartibga solibgina qolmasdan, balki ularni huquqqa xilof tajovuzlardan himoya qiladi ham.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat qonuni – jinoyat huquqining prinsiрlari va umumiy qoidalarini, jinoyat qonun vazifalarini, jinoyat va uning belgilarini, jazoning maqsadi va turlarini jazo tayinlash hamda jazodan ozod qilish asoslarini belgilaydi.
Jinoyat qonun mazmuniy jihatdan biron harakat (masalan, firibgarlik) qilishni man etadi yoki biron-bir harakat qilishga (masalan, xizmat vazifalarini bajarishga) majbur qiladi. Shu bilan birga, qonun tegishli davlat hokimiyati organi va mansabdor shaxsga jinoyat qonuni man etgan ijtimoiy xavfli harakatni sodir qilgan yoki qonun talabini bajarmagan shaxsni aniqlash va javobgarlikka tortish masalasini qo‘yadi. Jinoyat qonuni jamiyatimizda mavjud bo‘lgan barcha ijtimoiy munosabatlarni turli jinoiy qilmishlardan himoya qiladi
Qonunlarga, shu jumladan, jinoyat qonuniga amal qilish, ularni og‘ishmay bajarish, fuqarolik huquqiy davlatni qurishda har bir fuqaroning burchidir. Qonun talablaridan ozgina bo‘lsa-da, chetlashish qonunchiligimizning buzilishiga, fuqarolarning huquq va erkinliklarini davlat va jamiyat manfaatlarini buzilishiga olib keladi.
Jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari barcha qonunlar uchun huquqiy asos bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining prinsiрlari, umumiy qoidalari va moddalari asosida tuzilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqi ekanligi va inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyat ekanligi mustahkamlab qo‘yilgan. Konstitutsiyaning 53-moddasida esa, xususiy mulkning boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi qayd etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan, shuningdek, ba’zi og‘ir jinoyatlarga qarshi kurash nazarda tutilgan yoki jinoyat-huquqiy muhofazaga muhtoj muayyan ijtimoiy munosabatlar jamiyat uchun alohida ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlangan va muhim shartlarni o‘zida aks ettirgan yana boshqa normalar ularni jinoyat qonuniga kiritish uchun bevosita huquqiy asos hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi jinoyat qonuni xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalariga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xalqaro huquqning umume’tirof etilgan priinsiрlari davlatning ichki qonunchiligiga nisbatan ustun ekanligi tan olingan.
Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalari Jinoyat kodeksining aksariyat bo‘limlari, boblari va muayyan moddalarda bevosita o‘z ifodasini topgan. Chunonchi, kodeksning «Maxsus» qismi ham butun dunyoda e’tirof etilgan qadriyatlar tizimini inobatga olgan holda tuzilgan. Masalan, «Тinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar» deb nomlangan VIII bobda urushni targ‘ib qilish (150-modda), agressiya (151-modda), genotsid (153-mod­­da), yollanish (154-modda) kabi jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu esa, Jinoyat kodeksiga hozirgi zamon xalqaro huquqining asosiy prinsiрlari kiritilganligidan dalolat beradi.
Qonun chiqaruvchi organ, ya’ni Oliy Majlisning rasmiy hujjati hisoblanuvchi Jinoyat kodeksiga huquqning mazkur sohasidagi yagona manba maqomini berish, barcha huquqiy normalarni bir qonunda jamlash, ularni tizimlilik prinsiрidan kelib chiqqan holda muayyan ketma-ketlikda joylashtirish, barcha qonunlar haqida yaxlit tasavvurga ega bo‘lish, huquqni qo‘llovchilarning qonunlardan foydalanishlari uchun barcha qulayliklar yaratish imkonini beradi.
Jinoyat qonuni ushbu huquq sohasining yagona manbayi hisoblanadi. Boshqa hech bir me’yoriy hujjat, sud pretsidenti, sud qarori, urf-odatlar uning manbayi bo‘la olmaydi.
Jinoyat qonuni tarixan o‘zgaruvchan hujjat hisoblanadi, chunki ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanib, o‘zgarib borishi jarayonida jinoyat qonuniga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishni taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida bu hujjatning tarixan o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Jinoyat kodeksining vazifalari – birinchidan, shaxsni uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan muhofaza etishdan; ikkinchidan, jinoyatlarning oldini olishdan; uchinchidan, fuqarolarni respublika Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish ruhida tarbiyalashdan iborat.
Jinoyat qonunining asosiy vazifasi shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan himoya qilishdir. Zero, ushbu qonun bilan himoyalanadigan ijtimoiy munosabatlar har qanday demokratik davlatning negizini tashkil etadi. Mazkur vazifa, ya’ni maxsus ijtimoiy munosabatlarni muvofiqlashtirish muhofaza munosabatlari vositasida amalga oshirilib, bunday munosabatlar taqiqlangan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan vaqtdanoq paydo bo‘ladi.
Jinoyat qonunining bu vazifalarni amalga oshirishi uchun unda javobgarlik asoslari va prinsiрlari mustahkamlangan va qaysi ijtimoiy xavfli qilmish jinoyat ekanligi belgilangan.
Jinoyat qonuni jazolash tahdidi asosida jinoyat hisoblanuvchi ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etilishini taqiqlaydi. Shu bilan bir qatorda, jinoyat qonuni ham taqiqlovchi, ham majburiy hisob­lanadi.
Jinoyat huquqi normalari:

1) ogohlantirish funksiyasi;
2) tarbiyalash funksiyasini bajaradi.
Ogohlantirish funksiyasi jinoyat huquqi normasida belgilab qo‘yilgan sanksiya orqali sodir etilgan qilmish uchun jazo qo‘llash orqali jinoyat sodir etishi mumkin bo‘lgan shaxslarni ogohlantiradi.
Jinoyat qonuni shaxslarni qonun talablarini so‘zsiz ravishda bajarish ruhida tarbiyalash, jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan murosasiz munosabatda bo‘lishga yo‘naltirilgandir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, jinoyat qonunining asosiy belgilarini ko‘rsatish mumkin. Jumladan:
1. Jinoyat qonuni, bu – O‘zbekiston Respublikasi Konstitut­siyasi va xalqaro huquq normalari va prinsiрlariga asoslangan Oliy qonun chiqaruvchi organning normativ me’yoriy hujjati;
2. Jinoyat qonunining asosiy belgisi uning shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, tabiiy muhitni, mulkni, davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilishida ifodalanadi;
3. Huquqiy davlatda jinoyat qonuni hokimiyat tomonidan amalga oshirilib, jamiyatni sog‘lomlashtirishga qaratiladi;
4. Jinoyat qonuni jinoyat huquqining yagona manbayi bo‘lib, jinoyat huquqi normalari faqat jinoyat qonunida aks ettiriladi va faqat jinoyat qonunigina qilmishning jinoiyligini hamda jazoga sazovorligini belgilaydi;
5. Jinoyat qonuni javobgarlikning asosiy prisiрlarini o‘zida mujassamlashtiradi;
6. Jinoyat qonunining ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jinoyat ekanligini, ushbu qilmishga nisbatan tayinlaydigan jazo chorasini yoki alohida hollarda ularni jazodan ozod qilish shartlarini belgilaydi;
7. Jinoyat qonuni hayotning ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy va mafkuraviy holatiga bog‘liq, bu sharoitning o‘zgarishi bilan jinoyat qonuni yoki uning alohida normasi qonun chiqaruvchi tomonidan o‘zgartiriladi;
8. Jinoyat qonuni ogohlantirish va fuqarolarni qonunga rioya qilish ruhida tarbiyalash funksiyasini bajaradijinoyat huquqi va tuzilishi jinoiy huquq , xususan ahamiyat kasb etadi jinoyatlar aniqlash va hukm ularni. qoidalarni raqamlash kodeksini yoki muayyan elementlardan undan tashqari holda to'ldiruvchi tomonidan o'zgartirilishi mumkin emas. Joriy etilgan yangi qoidalar bobda yoki bobning oxirida joylashtirilgan, va ularning mazmuni tufayli bo'lgan joylarda emas. Ushbu yangi holatda ham bir keyingi raqamni oladi. Bu unga qo'shimcha oldingi birida edi, lekin raqamli kodni o'xshaydi. Shunday qilib, butun tuzilishi hosil bo'ladi.
Har bir element takroriy foydalanish uchun mo'ljallangan ko'rsatmalarni o'z ichiga oladi. ularning xulq nazorat qilish orqali jamiyatda mavzularni amalga. jinoyat huquqi tuzilishi barcha odamlar harakat kerak bo'lgan ba'zi modellar uchun beradi. Ular davlat, jamiyat va shaxs manfaatlari uchun muhim zarar bo'lgan komissiyasi hujjatlarini oldini olishga qaratilgan. Bundan tashqari, ular aybdorlar jinoiy javobgarlikka tortilishi, va ba'zi jazo tortilishi mumkin ostida qoidalarini belgilab oldi. jinoyat huquqi tuzilishi maqbul va to'g'ri xatti haqida muayyan harakatlarni yoki ko'rsatmalarga tashkillashtiruvchi taqiqlarni o'z ichiga oladi. Ular mamlakat hududida barcha shaxslar qaratilgan. Bunday xatti-yozma ifodalangan va kodeksining matnda yozish mumkin. Rossiya Federatsiyasi jinoyat huquqi tuzilishi umume'tirof qodirdir. Bu taqiqlar yoki talablarni buzgan qarshi majburiy chora-tadbirlar foydalanish orqali amalga oshiriladi.
jinoyat huquqi tuzilishi manifoldu hisoblanadi. Xususiy va umumiy kodeksining qismlarini solishtirish Bu, ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi. ularda farq mavjud qoidalariga bevosita mazmun tomonidan chaqiriladi. Shunday qilib, maxsus qismi, va'damiz ustidan taqiqlarni o'z ichiga oladi. umumiy qismi asosan me'yoriy tamoyillarini, hukmlar, tushunchalar mavjud va norma ruxsat beradi. Maxsus qoidalar qismlarini ikki elementlarni o'z ichiga oladi:
Shaxs oʻz harakati yoki harakatsizligini va bundan kelib chiqadigan jinoiy oqibatni anglagan, oʻz harakatlarini boshqara oladigan boʻlsagina qilmishi jinoyat hisoblanadi. Subʼyekt yoshiga yetmagan va aqli noraso shaxslar tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish jinoyat sanalmaydi va ularga nisbatan jinoyat qonunida nazarda tutilgan majburlov choralarini qoʻllash mumkin emas.
Alohida olingan muayyan bir jinoyat va umuman jinoyatchilik sodir etilishiga taʼsir koʻrsatuvchi ijtimoiy omillar, xodisalar, jarayonlar boʻladi. Jinoyat sabablari oʻrganilayotganda ana shular hisobga olinadi. Jumladan, birinchidan shaxsning oʻzi, uning dunyoqarashi, qiziqishlari, jamiyat va davlatga, yon atrofidagi kishilar va oilaga munosabati, unda salbiy sifatlarning shakllanishi va kuchayishi; ikkinchidan — shaxs tarbiyalangan, voyaga yetgan oilaviy va ijtimoiy muhit; uchinchidan — jinoyat sodir etilgan vaqtdagi sharoit, vaziyatga eʼtibor beriladi
O‘zbekiston Respublikasida jinoyat huquqi prinsiplarining asosini Konstitutsiyada mustahkamlangan qonuniylik va fuqarolarning tengligi prinsipi tashkil etadi (O‘zR Konstitutsiyasining 14, 15, 18-m.). So‘ngra jinoiy javobgarlik, jazo tayinlash va uni ijro etish, jazodan ozod qilish kabi qoidalarni o‘zida mujassamlashtirgan prinsiplar aks ettirilgan. Mazkur tizimga kiritilgan barcha prinsiplar o‘zaro teng qimmatlidir, zero, ularning har biri mustaqil mohiyatga ega bo‘lib, davlatning jinoyat huquqiga oid siyosatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bir qator vazifalarni bajaradi. Jinoyat huquqiga oid ko‘rsatmalarni qo‘llash vakolatlariga ega bo‘lgan davlat idoralarining mansabdor shaxslariga normativ prinsiplarning ta’siri ularning faoliyatida Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan qoidalarni aniq va to‘g‘ri qo‘llashni,.
Jinoyat hamda konstitutsiyaviy huquqlarning o‘zaro bog‘liqligi shubhasizdir. Jinoyat huquqining konstitutsiyaviy qonun-qoidalar bilan o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi ko‘p qirrali bo‘lib, u Konstitutsiyada mustahkamlangan hamda jinoyat qonunining asosiy vazifalarini o‘z ichiga oladi. Jinoyat huquqi prinsiplari xalq hokimiyatchiligi, qonun ustunligi, ijtimoiy adolatlilik, insonparvarlik, demokratizm, fuqarolar tengligi, umuminsoniy qadriyatlar hamda umum e’tirof etilgan xalqaro huquq normalarining ustunligi va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan boshqa shu kabi prinsiplarga asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasida jinoyat huquqi prinsiplarining asosini Konstitutsiyada mustahkamlangan qonuniylik va fuqarolarning tengligi prinsipi tashkil etadi (O‘zR Konstitutsiyasining 14, 15, 18-m.). So‘ngra jinoiy javobgarlik, jazo tayinlash va uni ijro etish, jazodan ozod qilish kabi qoidalarni o‘zida mujassamlashtirgan prinsiplar aks ettirilgan. Mazkur tizimga kiritilgan barcha prinsiplar o‘zaro teng qimmatlidir, zero, ularning har biri mustaqil mohiyatga ega bo‘lib, davlatning jinoyat huquqiga oid siyosatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bir qator vazifalarni bajaradi. Jinoyat huquqiga oid ko‘rsatmalarni qo‘llash vakolatlariga ega bo‘lgan davlat idoralarining mansabdor shaxslariga normativ prinsiplarning ta’siri ularning faoliyatida Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan qoidalarni aniq va to‘g‘ri qo‘llashni,
 Jinoyat qonunlarining vazifalari qatoriga jinoyatlarning oldini olish kiradi. Ushbu vazifalar jinoyat huquqiga oid taqiqdan kelib chiqadi hamda ba’zi toifadagi shaxslarni jinoyat sodir etishdan qaytarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Jinoyat qonuni vazifalarini bajarish quyidagilar orqali amalga oshiriladi: javobgarlik asoslari va prinsiplarini aniqlash; jinoyat toifasiga kiritilgan qilmishlar doirasini aniqlash; jinoiy jazo choralarini tayinlash; jazodan tashqari huquqiy ta’sir choralarini tayinlash va hokazo. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda Jinoyat kodeksi qonuniylik, fuqarolarning qonun oldida tengligi, demokratizm, insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi prinsiplariga asoslanadi.
 Jinoiy huquq normalari o‘z mazmuniga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi. Ulardan biri jinoyat huquqining umumiy o‘rnini, qoida va tartibini belgilab beradi. Ikkinchisi esa aniq jinoyatlar belgilarini ta’riflab, mazkur jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan qo‘llaniladigan jazolarni aniqlaydi. Birinchi normalar jinoyat huquqining umumiy qismini, ikkinchi normalar esa maxsus qismini tashkil etadi. Jinoyat huquqida jinoiy qilmishni aniqlash ham muhim rol o‘ynaydi. Jinoiy qilmish — bu jinoyat qonunlari bilan muhofaza qilinuvchi ijtimoiy munosabatlarga tahdid qiluvchi jamiyatga qarshi va inson ahloq qoidalaridan chetga chiquvchi harakatdir.
 Jinoiy qilmish o‘zining obyektiv xossalariga ko‘ra jamiyat uchun xavfli harakat yoki harakatsizlik, subyektiv xossalariga ko‘ra esa hamisha muayyan maqsad va sabablarga ko‘ra sodir etilgan aybli amal hisoblanadi. Jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan har qanday ijtimoiy munosabat jinoyatning obyekti hisoblanishi mumkin. Har qanday ong bilan boshqarilgan qilmish ichki va tashqi mohiyatdan iborat bo‘lib, uning ichki mohiyati subyektiv tomoni, tashqi mohiyati esa obyektiv tomoni deb ataladi. Jinoyatning obyektiv tomoni ijtimoiy xavfli qilmishning tashqi tomoni sifatida jinoyatning qanday sodir etilganligini aniqlaydi.
Jinoiy huquq normalari o‘z mazmuniga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi. Ulardan biri jinoyat huquqining umumiy o‘rnini, qoida va tartibini belgilab beradi. Ikkinchisi esa aniq jinoyatlar belgilarini ta’riflab, mazkur jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan qo‘llaniladigan jazolarni aniqlaydi. Birinchi normalar jinoyat huquqining umumiy qismini, ikkinchi normalar esa maxsus qismini tashkil etadi. Jinoyat huquqida jinoiy qilmishni aniqlash ham muhim rol o‘ynaydi. Jinoiy qilmish — bu jinoyat qonunlari bilan muhofaza qilinuvchi ijtimoiy munosabatlarga tahdid qiluvchi jamiyatga qarshi va inson ahloq qoidalaridan chetga chiquvchi harakatdir.